بى‏اجازتِ امّت نشايد ^۱ فروختن، و امّت اين اجازت نكردند. پس على الوجوه، اختيارِ امامتِ معاويه به قول خواجه انتقالى هم باطل و بى‏اصل است و حسن را خود امام نداند و آن روزگار دگر باره زمانه بى‏امام باشد.
و أمّا آن لفظ كه بر سبيل بى‏ادبى اجرا كرده است كه «حسن هر روز به خدمتِ معاويه مى‏رفت» آرى آيت: «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أجْرًا إلاَّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى‏»^۲ خداى در حقِ‏ّ معاويه فرستاده بود! و رسول - عليه السلام - در حقِ‏ّ معاويه گفته بوده است كه:«إنّي تاركٌ فيكم الثَّقَلَين» ^۳الخبر! ^۴ وگر بارى تعالى به نصِ‏ّ قرآن، طاعتِ بوسفيان جاهل و معاويه باغى و يزيد خِمّير و عمرو عاص عاصى و مروان رانده و عبدالملك خمّار و وليد پليد، بر خلقان به واجب كرده است، لابدّ حسنِ على را - عليه السلام - به خدمتِ معاويه بايد رفتن! پس اگرنه، و آيات در حقِ‏ّ حسن و پدرش و مادرش و برادرش منزل است و طاعتِ ايشان بر امّت واجب است، معاويه و غير معاويه را به خدمتِ ايشان بايد رفتن، و طاعتِ ايشان واجب است كه اُولوالأمر معصوم و ائمّه منصوص‏اند. و الحمد للَّه ربّ العالمين.
و جواب آنچه در حقِ‏ّ هر يك از ائمّه معصومين گفته است، ^۵ همين است كه گفته شد. و آنچه ايشان از بنى اميّه و مروانيان ستانند، آن را عطايا و ارزاق نخوانند؛ حقِ‏ّ ايشان بود كه به‏غصب به دست فرو گرفته بودند. بدان طريق كه توانند، بازستانند، و در آن نقصانِ عصمت و امامت نباشد. و توقّفِ ايشان در وقتِ عجز و مصلحتِ وقت بر حدّ گريختن أنبيا باشد از اوطانِ خويش، و توقّفِ مصطفى در مبدأ بعثت

سرانِ بغداد با راشد ^۱ تا آن لاف نزنند * ^۲ كه وقت بوده است كه شحنه بغداد بدانگى ^۳با نُوّابِ دارالخلافه مسامحت نكرده‏اند. ^۴ و بدين جواب‏هاىِ شافى، همه فايدت‏ها بحمد اللَّه حاصل است، و همه شبهت‏ها زايل. و الحمدُ للَّه على آلائه و صلّى اللَّه على‏ أنبيائه و أوليائه.

[ 128 ]

[ پاسخ به شبهه واگذار كردن خلافت از سوى امام حسن(ع) به معاويه و منطق سياسى آن ]

[ وجوب اطاعت ائمه(ع) به عنوان اولوالامر ]

[ حكومت و لوازم و لواحق آن حق ائمه(ع) ]

آنگه گفته است:
و حسن بن على را هم تاوان است كه فرمانِ مؤمنان نبرد و خلافت به معاويه فروخت و مال بستد، و هر روز به خدمتِ معاويه مى‏رفت و ادرار ^۵ و ارزاق مى‏گرفت. و همچنين هر يك از ائمّه، علىّ بن الحسين و باقر و صادق و كاظم و رضا تا به حسنِ عسكرى همه عاصيانند در خداى و رسول كه در خانه‏ها بنشسته‏اند و از خلفا مال استده‏اند و دعوىِ خلافت نكرده‏اند و با دشمنانِ خداى تعالى مجاهدت نكرده‏اند امامانِ منصوص ^۶ از قِبَلِ خداى...!.
امّا جوابِ اين كلمات: اوّل آنچه گفته است كه «حسن على، خلافت به معاويه فروخت»، مذهبِ خواجه آن است كه امامت اختيارِ امّت است. پس دگر باره چون تره و اُشنان ^۷ با خريد و فروخت افتاد! چه گويى امامتْ حسن را بود تا بفروخت؛ با نبودش؟ اگر حسن را نبود، بيعْ باطل باشد و خلافتِ معاويه را اصلى بنماند، وگر حسن را بود، يا نصّ بود يا اختيار. اگر نصّ بود، بنتوان فروختن كه وحى منقطع بود و نصّ معصوم بايد و اين خطا است و معصيت است. وگر امامتْ اختيار بود از قِبَلِ امّت،