عين الدّوله خوارزمشاه كاردان و گُربُز ۱ بود گفت: وگر پادشاه نخواهد كه اين معنى به خويشتن كفايت كند، من تنها بروم به اقبالِ تو. و آن مشتى بازارى غوغايى خارجىطبع، ناصبىفعل، سياهپاى، گرسنهايش، ۲ تقولى ۳ نامرد را چه محلّ ۴باشد كه چندان كه شيهه اسب تركان بشنوند، البتّه سرِ خويش گيرند كه قاعده ايشان برين است: يجتمعون بدبدبةٍ و يفترقون بمقرعة.
امير يرنقش بازيار، ۵ مقدّمه لشكرِ بغداد بود و خوارزمشاه مقدّمه لشكر سلطان
1.در برهان قاطع (در كاف فارسى) گفته: «گُربز به ضم اوّل و ثالث بر وزن هرمز، مكار محيل را گويند، و به معنى دلير و شجاع و زيرك و دانا و بزرگ هم آمده است؛ چه گربزى به معنى دليرى و عاقلى و بزرگى و دانايى باشد، و ببايد دانست كه حكمت را دو طرف هست: يكى افراط و ديگرى تفريط. طرف افراط را گربزى، و طرف تفريط را خمود خوانند و معرّب آن جربز باشد و به كسر ثالث هم به نظر آمده است». و در آنندراج از منتخب اللغات نقل كرده: «جربز به ضم جيم و با، فريبنده خبيث، و اين معرّب گربز است. و جربزه به فتح اوّل و ثالث فريبندگى و بازندگى، و مقابل آن بلاهت است و وسط هر دو حكمت، چنانچه در علم اخلاق مبين شده». طالب تحقيق به طور تفصيل به كتب اخلاق كه علماى اسلام تأليف نمودهاند، مراجعه كند.
2.كذا صريحاً در دو نسخه ع - ث؛ ليكن ب - م: «اش» (بدون دو نقطه مثناة تحتانيه) و شايد مراد «گرسنه اش» است. توضيح آن كه «اش» به فتح همزه و تشديد شين در عربى به معنى نان خشك است. پس مراد آن است كه موصوف به اين صفت آن قدر فقير و بىچيز است كه براى خوردن نان خشك ندارد، تا چه رسد به نان نرم و تازه. و بعيداً محتمل است كه محرّف «كوسه ريش» باشد؛ هر چند كه در استعمال آن حزازتى باشد؛ زيرا كه «كوسه» كمريش را مىگويند. پس حاجتى به لفظ «ريش» نخواهد بود.
3.كذا در ع؛ ليكن ث: «نقولى»، م - ب: «نقولى» (بدون هيچ نقطهاى). و شايد مراد همان باشد كه اكنون مردم «ناغولا» به غين معجمه يا «ناقولا» از آن تعبير مىكنند و مراد ايشان حيلهگر و دروغگو و حقهباز و دور از صدق و صفا است. و در آنندراج گفته: «نغولى بضمتين و كسر لام، فارسى است و به معنى تعمّق و غور (از غياث اللغات و فرهنگ انجمن آرا )». پس شايد مراد تعمّق در بدى و تباهكارى باشد؛ يعنى به غايت درجه آن رسيده است. و مىتواند بود كه نغولى منسوب به «نغوله» باشد از «نغل المولود نغولةً، أي فسد نسبه، و النغيل والد الزنية، و أيضاً النغل بسكون الغين و كسرها ولد الزنية لفساد نسبه». در هر صورت بيش از اين مقدار معنايى به نظر نمىرسد.
4.صفحه «۳۸۲» چاپ قديم
5.ح - د: «بازدار». و مراد همان امير معروف است كه در زمان سلاجقه بسيار مهم و شاخص بوده و در تواريخ معتمده از وى به عنوان «يرنقش بازدار» نام بردهاند. و در برهان قاطع گفته: «بازيار با ياى حطى بر وزن آبيار برزيگر و زراعتكننده را گويند و ميرشكار و صياد را نيز گفتهاند». و در تعليقه پنجاه و هفتم، به اندكى از ترجمه وى اشاره كرديم و براى بقيه آن رجوع شود به تعليقه ۱۵۵.
