دگر كه مجبّر بدان منفرد است، ماجراهاىِ بسيار رفت در پيشِ تختِ سلطان و به حضورِ اركانِ دولت و به حضورِ ائمّه عِراق و خوراسان و از مذهبِ خواجه اين معنى درست شد و علما و رؤساى آن طايفه به خطِّ خويش بنوشتند و تبرّا كردند از مذهب به تقيّه و خوفِ سلطان رجوع كردند و گواه گرفتند و نسخت‏هاىِ آن در عالم منتشر شده و مفتىِ روزگار، قاضى الحسن الاسترابادى - رحمة اللَّه عليه - به صحّتِ تأثيرِ عقل و نظر و ردِّ تعليم و تقليد، فصولِ غرّاى مشبع نوشت. و مفتّنان ^۱ و اوباش، سراىِ خواجه بونصر هسنجانى به غارت بربخته ^۲ و در حال خواصِ‏ّ سلطان و غلامانِ امير عبّاس غازى برفتند و بسيارى را بگرفتند و سه غوغايىِ قزوينى را درآويختند و در آن مال‏ها خرج شد و نسختى از آن رجوع به مدينة السّلام به دارالخلافه فرستادند. ^۳ و بُلفتوح اسفراينى را از حضرت خلافت مهجور كردند، و به پيرانه‏سر با اسفرائين فرستادند. و خواجه عزّ الملك، ^۴ وزير سلطان بود، به سببِ مذهب اشاعره را مددى كرد. البتّه هيچ ميسّر نشد و بعد از مصادره و حبس رئيس الائمّه و بُلفضايل امامِ سنّيان، و رجوع از مذهبِ صد و پنجاه ساله، و خطّها به لعنتِ واضعِ مذهب كه باز دادند و نسخت‏ها به اطراف فرستادند و ائمّه خوراسان و ماوراءالنّهر حنيفيان، همه بخواندند و اين خبر فاش و منتشر شد. آنگه چون دو سال برآمد بر اين حادثه، دگرباره ^۵در گوش‏ها ^۶ فرا گفت و گوى گرفتند كه آن رجوع و كِتبت ^۷ از خوفِ سلطان و از بيمِ تيغِ تركان بود. مصنّفِ اين كتاب، مى‏بايست كه ايشان را بازنموده بودى كه اين تقيّه

دو ^۱ و سه و چهار نه باشد، و مجبّره نه قديم اثبات كردند تا به هر سه گروه مشابهت كرده باشند. و به تأمّل درين كلمات فايدت حاصل شود.
و امّا آن صُفّه كه صفتِ گبركى دارد، آن است كه گبركان گفتند: يزدان مطبوع است بر خير و هرگز شرّ نتواند كردن، و اهرمن مطبوع است بر شرّ و هرگز خير نتواند كردن. كذلك مجبّره را مذهب اين است كه مؤمنِ مطيع مطبوع است بر ايمان و طاعت، و هرگز كفر و معصيت نتواند كردن، و كافر عاصى مُجْبَر و مقهور است بر كفر و معصيت، و هرگز طاعت نتواند كردن. و نيك مانندگى دارد اين طريقت به گبركى و از اينجاست كه رسول - صلى اللَّه عليه و آله - گفته است: «قدريّةُ هذِهِ الأُمّة مجوسيّة». ^۲
و صفّه چهارم كه صفتِ ملحدى دارد آن است كه ملحد موجب و مؤثّر در معرفتِ بارى تعالى، قول پيغمبر گويد و از عقل و نظر تبرّا كند و مجبّره را بعينه ^۳مذهب اين است كه نفىِ عقل و نظر كنند و حسن و قبح را حوالت به شريعت و قول پيغمبر كنند و تا پيغمبر دعوت نكند، معرفتِ خداى و معارفِ عقلى هيچ معلوم نشود و واجب نباشد، و عقل و نظر را اثرى نباشد. و در عهدِ سلطانِ سعيد مسعود بن محمّد بن ملكشاه - رحمة اللَّه عليه - به شهر رى با حضورِ رايتِ سلطان درين مسئله و در مسائلى