علوى‏اى از بلخ به رى آمد، جلال الدّين‏لقب كه عزمِ سفرِ حجاز داشت، محترم از اهل فضل، روزى كه مرا به سراى سيّد فخرالدين - رحمه اللَّه - نوبتِ مجلس بود، امير حاجبى از آنِ امير عبّاس ^۱ بيامد با جماعتى تركان، و رضى الدّين بوسعد ورامينى و مكين الدّين بُلفخر قمى در مجلس بودند. سيّد فخر الدّين را گفتند: امير مى‏فرمايد كه علما و متكلّمانِ مذهب خود را بياوريد كه سيّد جلال الدّين ^۲ خوراسانى با امامِ اهلِ سنّت بُلفضائل مشّاط در وجوبِ معرفت سخن خواهد گفت. ما مجلس به آخر آورديم و علما در خدمتِ سيّد فخر الدّين به سراىِ ايالت رفتند و قاضى ظهير الدّين و خواجه بونصر هسنجانى و نجيب الدّين بُلمكارم متكلّم را كه متبحّر بود در علم اصولين، ^۳ به ناظرى اختيار كردند و علوى سخن گفت تا به حدّى كه امرا و همه تركان بدانستند كه حق اين است كه معرفتِ بارى تعالى به عقل و نظر دانند نه به تعليم و خبر. دگر باره خطها تازه كردند و امير بدرالدّين قشقلق، ايشان را به تيمارى مى‏داشت از طريقِ حمايت نه از طريقِ مذهب. چون مسئله به آخر رسيد، برخاست و گفت: بر باطلى بيش ازين يارى نتوان كرد. و سيّد بُلْحُسين وَنَكى مُقْرى حاضر بود، در حال اين آيت برخواند: «وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إنَّ الْباطِلَ كانَ زَهُوقاً»^۴ و جماعت برخاستند و بيرون آمدند. و اين مجملى است از آن مفصّل. بعد از آن قزوينيان مى‏گفتند: خوار باشد به بغداد و اصفهان و رى و همدان، تقرير مذهبِ اعتزال و رفض كردن؛ مردى آن باشد كه به قزوين اين تقرير كنند. و اين معنى نقل مى‏افتاد با خواجه بونصر هسنجانى، و صبر مى‏كرد تا در روزگارِ اينانج اتابك ^۵ كه ائمّه حنيفيان را به وقت فتورى كه از شهرِ رى بربايست ^۶خاستند، هر چندان‏كه خواجه بونصر را گفتند: اختيارِ كدام جانب خواهى كردن، مى‏گفت: اختيار قزوين. هر چند كه منع بيشتر كردند، حريص‏تر بود و فايدت نداشت. و به قزوين رفت. بعد از استقبال و قبول و

است و تقيّه مذهبِ رافضيان است و بعينه تقيّه و باطنى‏اى يكى است و زبونى طريقتِ جهودان است و روا نباشد كه رؤسا و ائمّه اهلِ سنّت اقتدا به روافض كنند در تقيّه، و به جهودان مشابهت نمايند در زبونى. و چندان كه حركت و جَلْدى كردند. البتّه آبِ ريخته با كوزه نرفت و خشتِ ^۱ از قالب بيفتاده، باز جاىِ خويش نيفتاد كه به همدان در حضرتِ اشرفِ انورِ مسعودى با حضورِ ملكان بزرگ محمّدشاه و ملكشاه آن قاعده را هدم كرده بودند، و آن طريقت، بيران كرده بودند، و آن آوازه از شرق تا به غرب برسيده بود. و خواجه ابونصر از آنجا به بغداد رفت و در دارالخلافه و در جوامع و در مدارسِ بغداد، تمهيدِ اين قاعده بكرد كه نظر بر وجه مؤثّر است در طريقِ معرفتِ بارى تعالى، و قولِ رسول در شرعيّات و عبادات و معاملات و توابع و لواحقِ آن به كار بايد، و انبيا معصوم‏اند، و جزا بر عمل است. و خطها بستد و از آنجا به اصفهان رفت كه دارالسنّة و الجماعة است و به حضورِ علماى بزرگ و مُفتيانِ معتبر اين فصل على رؤوس الملأ بر سرِ منبر آغاز كرد و به مناظره و محاوره تقرير كرد كه حق اين است و باطل آن است. و جماعتى از مفسدان و عامّه كه در آن غوغا ^۲ كردند، مالش‏ها يافتند از خواجگان حبشى كه مشيران ملك و مدبّرانِ دولت بودند، چون نجم الدّين رشيد جامه‏دار و شرف الدّين گردبازو و جمال اقبال و خواجه بلال مسعود كه همه حنيفيانِ معتمد بودند. ^۳ و بارى تعالى، توحيد و موحّدان را نصرت كرد كه گفته است: «وَ كانَ حَقّاً عَلَيْنا^۴نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ»^۵ تا به يكبارگى استيصالِ جبر و قدر و تشبيه بكردند و همه ائمّه طوايفِ مسلمانان ^۶ متّفق الألفاظ و الفتاوى برين جمع شدند كه مؤثّر در معرفتِ بارى تعالى، نظر است، و تعليم و تقليد باطل است كه آن طريقتِ ملحدان و باطنيان است. و بعد از آن هم در حياتِ سلطان مسعود به روزگارِ اميرعبّاس غازى