مجبّره خدا و رسول را معزول كنند از بعضى احكام، و به رأى و اجتهادِ خويش گويند. تا خواجه بداند كه معطّلى كيست. ^۱
و اما آنچه گفته است كه: «سورة الفاتحة دلالت است بر صحّتِ مذهبِ اهلِ سنّت و جماعت، و بطلانِ مذهبِ قدر و رفض و تعطيل»، جواب آن است كه پندارى خوشش آمده است با خود در خوابْ كشتى گرفتن كه چون بيفتد بى‏رنجى انسان برخيزد، امّا با خصم دشخوارترك ^۲ باشد كشتى گرفتن كه چون بيفتد ترسم برنخيزد.
اوّلاً همه قرآن من أوّله الى آخره دليل است بر صحّتِ مذهبِ اهلِ عدل و توحيد، و بطلانِ مذهبِ اهلِ جبر و تشبيه؛ چنانكه بعد ازين فصل به توفيقِ خداى بيان كرده شود؛ إن شاء اللَّه.
امّا ابتدا شروع افتد در بيان سورة الفاتحة كه به ردّ است ^۳ بر مذهبِ مجبّره و مشبّهه. اوّلاً «بسم اللَّه» نام ذاتى است كه قادر است بر اُصولِ نعم، و چون نعمت كرده باشد، مستحقِ‏ّ شكر و عبادت باشد و خواجه چون اسم و مسمّى يكى داند، هزار و يك ^۴ خدايش لازم آيد و اسم از مسمّى بازنشناسد. و چون اسم عين مسمّى باشد، نام فرعون عينِ فرعون باشد، و چون كلام قديم باشد، مسمّياتِ قرآن چون فرعون و ابليس و قارون و هامان همه قديم باشند؛ و خداى قديم باشد. و تاكنون نه قديم گفته است، درين صورت نه‏صد هزار قديم لازم آيد! و درين دقيقه تأمّل بايد كردن تا فايده گفتِ ^۵
ما مصوّر ^۶ شود كه در قديم فرقى نيست برين اصل، ميانِ ^۷خداى و فرعون.

كُلِّ شَيْ‏ءٍ»، ¹ و دانيم كه بلقيس را همه چيزى نبود. پس «خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ» را معنى آن باشد كه هر آن چيز كه نقصانِ الهيّتِ او نكند از افعالِ حسن، چون خلقِ آسمان و زمين و عرش و كرسى و جنّى و انسى و ملائكه و اصول و فروع نعم و مانند آن، همه از فعلِ او باشد تبارك و تعالى. و منزّه و متعالى است از فعلِ كفر و فساد و زلّات و مانندِ آن؛ تَعالى اللَّهُ عمّا تَقولُ المجبّرة، و تقدَّسَ عَمّا تَظُنُّ المُشبّهة عُلوّاً كبيراً. و اگر آياتى ² كه تأكيدِ اين دلايل است، برشماريم كتاب مطوّل شود و از مقصود بازمانيم و ما را در جوابِ اين شبهت درين كتاب اين قدر كفايت است. و الحمدُ للَّه ربِّ العالمين.
و اما آنچه گفته است كه «گويند: ايمان و كفر به توفيق و خذلانِ او نيست»، يك‏نيمه ازين دعوى راست است و يك‏نيمه دروغ. از بهر آن را ³ كه مذهبِ ما و مذهبِ اهلِ عدل درين مسئله اين است كه ايمان و طاعات و همه خيرات و همه حسنات به توفيق و لطف و هدايت و تمكينِ بارى تعالى حاصل آيد و تا اين جمله بنكند، تكليف نكند مكلّف را. امّا كفر و معاصى به خذلانِ قديم تعالى نگوييم كه منزّه است تبارك و تعالى از آن كه خذلان و سلبِ توفيق كند تا بنده كافر شود و آنگه بنده را عقوبت كند.
امّا آنچه گفته است: «برين وجه ايشان را معطّلى خوانند»، به حساب كورتر است ديگرباره. و پندارى معنىِ تعطيل ندانسته است كه معطّلى منكرِ بعثتِ رسل و شريعت را گويند و آن طايفه خامل ذكر ⁴ ند قليل العدد؛ و از جمله دهريانند كه گويند: ⁵شريعت نامعقولى است، قبول نشايد كردن. و مذهب ايشان به خلاف مذهبِ براهمه باشد. و از يك وجه معطّلى به مجبّرى ⁶ مشابهت دارد كه معطّله نفى شريعت كنند من قبل اللَّه، و