امّا به توفيقِ خداى و به الطاف حاجت باشد و آلتِ افعالِ نيك و بد، خداى تعالى دهد، و به قدرتْ ايمانْ كفر توان كرد، ^۱ و به قدرتْ كفرْ ايمان توان كرد؛ از بهر آن را كه قدرت آلت است در فعل. مثالش چنان است كه آهنگرى تيشه‏اى بكند و به دروگرى ^۲ دهد. عاقلان دانند كه بدان تيشه هم درِ مسجد شايد تراشيدن و هم طنبوره ^۳ شايد كردن. ^۴و اختيارِ نيك و بدِ آن عايد باشد با دروگر ^۵ كه اختيارِ فعل مى‏كند، و عايد نباشد به آهنگر كه تيشه كرده است. پس قدرت و الطاف و تمكين و توفيق همه از فعلِ خداى باشد، امّا كفر و ايمان و اختيار طاعت و معصيت همه از فعلِ مكلّفان باشد، برين وجه كه بيان كرده شد. و اين مسئله را شواهد و نظاير بسيار است، امّا كتابْ مطوّل شود و فايده حاصل شد؛ زياده ملال افزايد.
امّا در معنىِ خذلان، چُنان است كه بيان كرده است. به مذهبِ شيعه و همه اهلِ عدل روا نباشد كه بارى تعالى بنده‏اى را خذلان كند و لطف ازو بازگيرد و توفيق سلب كند؛ تا هرگز ايمان نتواند آوردن؛ آنگه محمّد را با كتاب و على را با شمشير بدو فرستد كه ايمان آر وگرنه به دنيا كشته تيغ شوى و به قيامت در دوزخ ابد بمانى. خذلان كند و توفيق و لطف بازگيرد، آنگه تكليف كند بر خلافِ اراده، و رسول و امام و كتاب و تيغ بفرستد و گويد ايمان آر، و نگذارد كه ايمان آورد، آنگه به دوزخش برد؟! بارى تعالى منزّه و متعالى است ازين و مانند اين. و هنوز كه مذهبِ خواجه مجبّر باطل باشد، بهتر از آن كه خداى تعالى ظالم باشد. پس توفيق و الطاف او عامّ باشد با همه مكلّفان و بر يك حدّ كند تا حيف و ميل از فعلِ او دور باشد، و ايمان و كفر به اختيارِ بنده باشد، تا بارى تعالى ظالم و خذلان‏ده و كفرآفرين نباشد؛ تعالَى اللَّهُ عمّا تقولُ المجبّرةُ و

امّا جوابِ اين كلمات بر سبيلِ اختصار آن است كه: بيچاره مصنّف مى‏بايست كه از رؤوسِ مسائلِ اصولى و فروعىِ خصمِ خود آگاه بودى؛ خاصّه كه بيست و پنج سال رافضى بوده است على زَعْمِهِ؛ تا دعاوى او بر اصلِ مذهبِ خصم بودى. امّا پندارى بارى تعالى توفيقش نداده است و خذلانش كرده است و او بى‏گناه است.
اوَّلاً مذهب شيعه اصوليّه و مذهبِ همه اهلِ عدل - خلفاً عن سلفٍ - اين بوده است و اين است كه بى‏توفيق و لطفِ بارى تعالى، هيچ بنده اختيارِ ايمان و طاعت نتواند كردن و خود واجب نباشدش. ^۱اوّلاً نصبِ ادلّه و ازاحتِ علّت و اثباتِ دلالت و فعلِ آلت كه بدان ايمان آرند و طاعت كنند، تا مقرّب شوند بدان به طاعت، و دور شوند عند آن از معصيت، همه از فعلِ خداى تعالى باشد. وگر بارى تعالى آلت بندهد و توفيق و لطف در بابِ تكليفِ عقلى و شرعى بنكند، البتّه وقوعِ ايمان و طاعت محال باشد. و نيز واجب نباشد بر مكلّف اختيار آن كردن، و آن چون عقل است و تمكين و نصبِ ادلّت و ازاحتِ علّت و فعلِ آلت و اثباتِ دلالت. آلت، چون دل و ديده و بعثتِ رسل و [ بيان ]شرعيّات و انزال كتب و غير اين، همه الطاف است و از قِبَلِ خداى تعالى باشد.
امّا مذهبِ شيعه اصوليّه و همه اهلِ عدل، چنان است كه روا باشد كه بارى تعالى اين همه بكند و بنده اختيارِ ايمان و طاعت نكند كه مكلّف بايد كه مخيّر باشد در ترك و فعل تا استحقاق مدح و ذمّ راجع باشد با وى، ^۲ و ثواب و عقاب عايد باشد بر اختيار فعل و ترك ازو؛ «إمّا شاكِرًا وَ إمّا كَفُورًا»،^۳«خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ»،^۴ و مانندِ اين آيات بسيار است كه همه دلالت است بر آن كه مكلّف فاعل و مخيّر و مختار است در فعل: اگر خواهد ايمان آورد و طاعت كند، وگر خواهد كفر آورد و معصيت كند؛ تا تكليف بر اصل باشد، و بعثتِ رسل و انزالِ كتب حق باشد، و ثواب و عقاب عايد باشد به فعل و اختيارِ مكلّف. و هيچ عاقل اين وجه را انكار نتواند كردن؛ والّا مگر به جحودِ محض. ^۵