امّا جواب آن است كه به شرح فصلى در پيش گفته شد و شرايطِ امامت همان قسم است كه بيان كرده‏ايم. پس مستغنى باشيم از جوابِ اين فصل كه ما شجاعت را از شرايطِ موجبه نگوييم در امامت. امّا گزير نباشد از كلمتى چند مختصر ^۱در جوابِ اين كلمات:
امّا جوابِ آنچه گفته است از سرِ بى‏امانتى و غِشّ و خيانت و بُغض علىِ‏ّ مرتضى «كه زبير و خالد همچنان شجاع بودند كه على» آن را كه از اجماع و قرآن و اخبار متواتر بهره‏اى نباشد و عقل را خود اثرى نداند، قياس چنين كند. اى عجب بايستى كه علما و مُذَكِّرانِ فريقين در بلادِ اسلام بر سرِ كراسى و منابر، ذكرِ اين دو شخص نيز به شجاعت كرده بودندى، در فتحى از فتح‏هاى اسلام در عهدِ مصطفى - عليه السلام - ، يا آيتى ^۲ در قرآنِ مجيد در فضلِ شجاعت و قتال و جهادِ ايشان از خداى تعالى نازل بودى، يا خبرى از مصطفى - عليه السلام - وارد بودى كه ايشان در شجاعت و قتال اولى‏ترند. و بدين سخن قلّة الالتفات‏^۳ اولى‏تر كه‏^۴ عقل بر وى مى‏خندد و شرع خود نمى‏پسندد، و عجب است كه صحابه به رأى العين ديده باشند مردى و شجاعتِ اميرالمؤمنين را و آن را به حقيقت دانند و از جبرئيل شنوند كه «لا فتى إلّا عليّ، لا سيف إلّا ذوالفقار»^۵ آنگه خالد و زبير را با وى برابر كنند. و پندارى زبير به قولِ اين

افكار و كردار مردم رى و ايران مركزى در سده ششم هجرى، و كارنامه‏اى است از مدنيّت و فرهنگ چند سده اين مرز و بوم. چه تازه نيم قرن از تأليف اين كتاب گذشته بود كه اقوام خونخوار و ويرانگر تاتار از دشت‏هاى آسياى مركزى به صوب سرزمين‏هاى آباد و مهدهاى تمدّن بشرى اين سوى عالم سرازير شدند، و در كوتاه‏زمانى، بود و نبود ما را نابود ساختند؛ گرچه پيش از آنان نيز قبائل ويرانگر ديگرى نظير غزان و خوارزمشاهيان و غير آنان بر ما تاختند و به نوبه خود تا توانستند كشتند و نابود كردند.
به‏هر حال اين كتاب درست اندكى پيش از آنكه اين بلايا بر سر ما فرود آيد، تأليف شده، و بر حسب معمول مى‏بايست چون ديگر گنج‏هاى علمى ما دستخوش بوار و نابودى گردد، و با آنكه چند قرن در محاق غيبت بود و گمان مى‏رفت كه نابود شده است، خوشبختانه از گزند حوادث روزگار مصون مانده و اكنون سالم به دست ما رسيده است.
در آن روزگارها و خصوصاً در سده‏هاى پنجم و ششم و هفتم هجرى، پيروان مذاهب و گروه‏هاى مختلف اسلامى با قلم و زبان و متأسفانه در برخى از موارد با شمشير به جان يكديگر افتاده، خون يكديگر را مى‏ريختند. و گر چه اختلاف فكرى براى رسيدن به راه درست رحمت است، ولى شدّت تعصّب و جهالت، اختلاف فكرى را در موارد بسيارى به جنگ و خونريزى مبدّل مى‏نمود. و سرزمين ما پر است از ميدان‏هاى نبرد و سفّاكى و خونريزى كه پدران ما از روى بى‏خردى بر پا نمودند. و اگر چنين فضايى آكنده از دشمنى و كينه‏توزى بر ما چيره نشده بود، بى‏شك به آن سهولت حملات تاتار و صليبيّون از شرق و غرب ما را از پا درنمى‏آورد.
تأليف كتاب‏هاى كلامى و عقيدتى در آن چند سده، افزونى يافت، و اين‏گونه برخوردهاى فكرى در مناطق گوناگون رنگ مخصوص به خود مى‏گرفت. مسلمانان در اثر آشنايى يا برخورد بيشتر با ملل غير اسلامى، كتاب‏هايى در ردّ و ابطال اديان

[ 18 ]

[ نسبت شجاعت با شرايطموجبه‏امامت در نظر شيعه ]

[ شجاعت على (ع) را با صحابه سنجيدن نشانه عداوت مؤلف فضائح ]

[ نداى لا فتى... جبرئيل در بيان شجاعت على (ع) ]

[ على به اجماع از همه صحابه عالم‏تر، فاضل‏تر و شجاع‏تر ]

آنگه گفته است:
و اگر گويى: فضل به شجاعت است، زبير و خالد چنان ^۱ شجاعانِ بى‏مثل بودند چون على؛ تا^۲ اختلاف بود ميانِ صحابه؛ بهرى مى‏گفتند: على شجاع‏تر است، بهرى مى‏گفتند: زبير؛ تا آنگه كه‏^۳متّفق شدند و گفتند: لافارس أشجع من الزّبير، و لا راجل أشجع من عليّ بن أبي طالبٍ، و خالدٌ لم يهزم قطّ؛ «زبير در حالِ سوارى شجاع‏تر است، و على در حال پيادگى، و خالد را كس‏^۴ به هزيمت نكرد». پس بايستى كه هر دو در خلافت و وزانت ^۵ همسرِ على بودندى.