اما جواب اين كلمات كه دگرباره از سرِ بى‏دانشى و تعصّب ياد كرده است، به‏ضرورت مختصر گفته شود، به توفيقِ خداى:
اما آنچه گفته است: «رافضى بيشتر عوّان باشد» ^۱ دروغِ اين كلمات عُقلا به‏ضرورت دانند كه اگر بر يك محلّت دو يا سه عوّان باشند، عجب نباشد، باقى كه ^۲ مردم خويش‏كار ^۳ باشند. و عوّانى به مذهب تعلّقى ندارد. در هر مذهبى، چنانكه عالم باشد، جاهل باشد، و چنانكه مُصْلِحْ باشد، مُفْسِدْ باشد، و چنانكه نيكان باشند، عوّانان باشند. و اين معنى خاصّ نيست، عامّ است. امّا عجب است نمى‏دانم كه عوّانى و بدكارى به قضا و رضاىِ خدا است يا از فعلِ ما است؟ اگر از فعلِ و اختيار مكلّفان است، دگرباره رافضى بايد شدن و دست از مجبّرى و ناصبيى بداشتن. پس اگر به اراده و مشيّتِ خداى است، سلاح بربايد گرفتن و چون نمرود به مصاف خداى شدن و دست از قاشيان و ^۴قميان ^۵ بداشتن كه پندارى كه به فعلِ خدا ايشان مأخوذ نباشند و به فعلى كه خداى كند، رافضيان را دشنام دادن خربطى و احمقى و جاهلى باشد. با اين همه عوّانى عدلى، ^۶ بهتر از ده عالمِ مجبّره. عوّانِ شيعى، فعلِ بدِ خود را حوالت به خود مى‏كند، و عالم‏نامِ مجبّر، همه زلّات و معاصى را حوالت به خداى مى‏كند؛ آنگه شيعى را به اختيارِ مذهب جفا مى‏كند.
و اما آنچه حوالت عوانان به قم و قاشان كرده است، مگر به اصفهان و به همدان كم نباشند و به دگر بلادِ اهل جبر و تشبيه. ^۷
و آنچه گفته است كه: «علمِ دين نخوانند» پوشيده نيست احوالِ مدارس و مدرّسان

دوستر دارند كه مجبّر نمازكن را، كه مجبّر نماز مى‏كند و مى‏گويد: خداى مى‏كند؛ مؤمن خمر مى‏خورد و مى‏گويد: من مى‏خورم. پس چنان خمرخواره بهتر از چنين نمازكن باشد كه آدم نسبتِ عمل به خود كرد و گفت: «رَبَّنا ظَلَمْنا أنْفُسَنا»^۱ ابليس حوالتِ كفر به خداى كرد كه: «رَبِّ بِما أغْوَيْتَنى»^۲ پس شاعر مؤمنِ مست را در اعتقاد اقتدا به آدم است، و زاهدِ مجبّر را اقتدا به ابليس؛ «يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ اُناسٍ بِإمامِهِمْ».^۳ اين است جوابِ اين شبهات بر سبيلِ اختصار. و الحمدُ للَّه ربّ العالمين.

[ 208 ]

[ تهمت بى علمى به شيعه و عوام‏گرايى و دورى از علم دين و ديگر شبهات مؤلف فضائح ]

[ بى‏دانشى و تعصب مؤلف فضائح و اشاره به تهمت عوّانى به شيعه ]

[ كثرت مدارس، مدرسان و متعلمان در بلاد شيعه پاسخى به شبهه مؤلف فضائح ]

[ دورى علماى شيعه از درس قدح و مثالب و دفع شبهه مؤلف فضائح ]

[ پيشانى سياه شيعيان نشانه كثرت سجود و نورانيت ]

[ اشاره به انجام امر به معروف و نهى از منكر در فرهنگ شيعه ]

^۴آنگه گفته است:
و فضيحت چهلم. رافضى بيشتر عوّان باشد ^۵ و در شهرهايى كه بديشان ^۶ موسوم است چون قم و قاشان ^۷ و آبه و سبزوار و درِ زادمهران ^۸ و درِ مصلحگاه، ^۹ هرگز علمِ دين نخوانند، مگر تازى و اشعارِ عرب. هيچ رافضيى گردِ علمِ دين نگردد فقيهانشان ^۱۰ همه درس قدح و مثالب خوانند، و زاهدانشان را ^۱۱ پيشانى سياه باشد ^۱۲ و پايشان سياه باشد از آن كه گرماوه با گرماوه ^۱۳ شويند و چون كشيشِ روم آب نيازارند. و سيماىِ مسلمانى نور باشد، پيشانىِ ايشان سياه باشد. و عوّانى خمّارى ^۱۴ نزديكِ علما چندانى خطر ^۱۵
دارد كه هيچ امامى ندارد. هرگز امر به معروف و نهى از منكر نكنند و روا ندارند.