با عنايت به تعاريف ياد شده مىتوان گفت كه مواردى چون ذات و صفات و افعال خدا، عقايد دينى، عقايد ايمانى و اصول دين اسلام۱ حتّى در موردى وجود، به عنوان موضوع دانش كلامْ مطرح شده است.۲
تعاريف گونهگونى از دانش فلسفه، صورت پذيرفته است.۳ در ميان شش تعريفى كه كندى در رساله «حدود الاشياء» براى فلسفه ياد كرده، دو تعريف، مهمتر به نظر مىرسد. ۴نخست: «همانند گشتن به افعال خداى متعال به اندازه توانايى انسان» است. ۵ اين تعريف مشهور را مىتوان تعريفى غايتگرايانه يا كاركردگرايانه انگاشت؛۶ دوم: «علم به انيّات و ماهيت و علل اشياى ابدى كلّى به اندازه توانايى انسان».۷ تعريف ديگرى از كندى در اثر مهم ديگر وى در فلسفه اولى در دست است:
إنّ أعلى الصناعات الإنسانية منزلة و أشرفها مرتبة، صناعة الفلسفة التى حدّها علم الأشياء بحقائقها بقدر طاقة الإنسان. لأن غرض الفيلسوف فى
1.كلام در مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج ۳، ص ۶۲. نيز در باره وحدت اعتبارى مسائل علم كلام، ر.ك: همان، ص ۶۲ - ۶۳.
2.علّامه حلى در نهاية المرام (ج ۱، ص ۱۱)، موضوع كلام را وجود دانسته است: «علم الكلام ينظر فيه فى أعم الاشياء و هو الوجود». اين مطلب را مىتوان كوششى براى نشان دادن هويّت مستقل و مستغنى كلام (در برابر فلسفه) ارزيابى كرد.
3.در باره تعاريف گوناگون فلسفه، ر.ك: موسوعة مصطلحات الفلسفة عند العرب، ص ۶۰۳ به بعد.
4.برخى تعاريف مانند «صناعة الصناعات و حكمة الحكم»، در حقيقت، نه تعريف فلسفه كه حكم و ويژگى آن است. براى شمارى از اين گونه تعاريف فلسفه در كنار تعاريف ديگر، ر.ك: هزار و يك كلمه، ج ۱، ص ۱۸۴ - ۱۸۶.
5.رسائل الكندى الفلسفية (حدود الأشياء و رسومها)، ص ۱۷۲. جرجانى نيز فلسفه را «خداگونه شدن به اندازه توان بشر براى به دست آوردن خوشبختى جاودان» تعريف كرده است (كتاب التعريفات، ص ۷۳). تفاوت اين تعريف با تعريف كندى، در آن است كه در تعريف كندى «همانندى به افعال خدا » مطرح شده و در تعريف جرجانى «همانندى به خدا».
6.چنان كه كندى نيز با تعبير «من [جهة] فعلها» به كاركردگرايانه بودن آن، اشاره كرده است.
7.همان، ص ۱۷۳.
