قطب الدين سبزوارى، مولّف الخلاصه فى علم الكلام،^۱ پس از ذكر برهان حدوث، برهانى مركّب از برهان امكان و حدوث را مطرح كرده كه نشانه ورود آرام آرام برهان امكان در متون كلامى است. سبزوارى با تعبير «دليل آخر»، برهان دوم را اين گونه تقرير كرده است : «كلّ موجود سوى الواحد ممكن؛ وكلّ ممكن محدث؛ فكلّ موجود سوى الواحد ممكن محدث».^۲ در سده هفتم نيز اين رويكرد دوگانه تداوم يافت. در حالى كه ابن ميثم بحرانى به ترتيب از دو برهان امكان و حدوث بهره گرفته،^۳ خواجه طوسى، تنها برهان امكان‏^۴ و محقّق حلّى، تنها برهان حدوث را مطرح كرده‏اند.^۵

ب. پذيرش آموزه‏هاى فلسفىِ مغاير آموزه‏هاى كلامى

پذيرش آموزه‏هاى فلسفى مغاير با آموزه‏هاى كلامى، گونه ديگرى از مواجهه مثبت با فلسفه قلمداد مى‏شود.
ابن نوبخت ذيل مباحث توحيد، در باره التذاذ خدا ديدگاهى برخلاف آموزه‏هاى كلامى و هماهنگ با ديدگاه فلاسفه برگزيده است. نويسنده الياقوت در كلامى با عنوان «دقيقة» آورده است كه مؤثر مبتهج به ذات است؛ زيرا علم وى به كمال اعظمش موجب اين امر است.^۶ وى پس از استدلال به اين مطلب، تصريح كرده كه مقصودْ آن نيست كه خداى سبحان با آفريدن يك شى‏ء، لذّت مى‏برد تا مستلزم وجود ازلى آن (شى‏ء) باشد؛ بلكه خدا به ذات خود ملتذ است. وى يادآور شده كه كتابى در اين باره با عنوان كتاب الابتهاج نگاشته است.^۷ علّامه حلّى در شرح اين بخش آورده است كه در