مواجهه متكلّمان امامى با فلسفه در سده ششم هجرى‏ - صفحه 292

سنّى است كه با همسان سازى مكتب شيعه با دهريان گفته است: «حدّ چهارم اين خانه و اعتقاد و سيرت با دهريان دارد؛ زيرا دهرى گويد: محمّد، حكيمى بود و سخنش همه رمز بود و همه انبيا هم چنين حكما بودند و رموز محمّد، على دانست». ۱
قزوينى رازى با بيان سرآغاز پيدايش و آراى دهريان، به نقد ايشان پرداخته است. وى مى‏نويسد:
اوّلاً معلوم همه فضلا و علما و مسلمانان نيكواعتقاد است كه سرِ همه دهريان حكماء اوّل بودند و رئؤس مزادكه چون ارسطاطاليس و بقراطيس و زردشتخره و بهرام مدّعى كه دهرى‏اى نهادند و مزدك خرّم‏دين و مهيار بُزلَه‏وار و امثال ايشان كه بهرى عالم قديم گفتند، و بهرى بعلّة الاولى و بهرى به اثر طبع و هيولى، و طبع و هيولى عبارت است از ذرّه اوّل كه مجبّران امّت محمّد اثبات كنند و فرقى نيست ميان اين و آن؛ و گروهى از ايشان به سه قديم گفتند، و ايشان همه كه دهرى‏اى نهادند، تظاهر به جبر و تشبيه كردند و همه مشبّهه و مجسّمه و مجبّره و قدريه از نسل ايشانند و به موضعش به شرح بيان كرده شود إن شاء اللَّه تعالى كه دهرى و جبرى، يك مذهب است به دو نيم باز كرد.۲
وى آن گاه براى مطالعه بيشتر در زمينه نقد «اصناف مبطلان» شامل ملاحده و بواطنه و دهريه و غلات و ديگر گروه‏ها به كتاب فصول از امام سعيد رشيد رازى ارجاع داده است.۳
وى پس از انتساب هفتاد و سه فرقه اسلامى به پيامبر و شمول تعبير «امّتى» (در حديث افتراق) بر همه ايشان، به صراحت، قائلان به هيولى و علّت اولى را بيرون از امّت اسلامى شمرده و فلاسفه را در كنار ملاحده، جاى داده است:
... امّا دهريه و طبايعه كه بهيولى و علّة الاولى گفتند، و فلاسفه و ملاحده

1.نقض، ص ۴۲۹.

2.همان، ص ۴۳۰ - ۴۳۱.

3.مقصود كتاب الفصول فى الاُصول على مذهب آل الرسول از متكلّم بزرگ اماميه رشيد الدين ابو سعيد عبد الجليل بن ابى الفتح مسعود بن عيسى رازى است كه در فهرست منتجب الدين، معرفى شده است (فهرست منتجب الدين، ص ۷۷).

صفحه از 340