مواجهه متكلّمان امامى با فلسفه در سده ششم هجرى‏ - صفحه 296

5. ابو الحسن على بن محمّد بن عباس فُسا نجُس.۱ وى عالمى امامى در سده پنجم است. اثر وى، كتاب الردّ على الفلاسفة در نقد فلسفه است. دو كتاب مرتبط ديگر وى عبارت اند از: كتاب الردّ على أهل المنطق و كتاب الردّ على المنجّمين.۲
6. شيخ مفيد (م 413ق) استاد متكلّمان و فقيهان امامى بغداد، نويسنده اثرى با عنوان كتاب جوابات الفيلسوف فى الاتحاد بوده‏۳ كه متأسّفانه از ميان رفته است.
7. شريف مرتضى (م 436ق) چند اثر در نقد آراى فيلسوف بزرگ معاصر خود يحيى بن عدى نگاشته است.۴ اين آثار، بنا به گزارش نجاشى عبارت اند از: الرد على يحيى بن عدى؛ كتاب الرّد على يحيى أيضا فى اعتراضه دليل الموحدين فى حدث الأجسام؛ الرّد عليه فى مسألة سماها طبيعة المسلمين‏۵ (الممكن).۶ ابن شهرآشوب از دو عنوان زير ياد كرده است: نقض مقالة يحيى بن عدى النصرانى المنطقى فيما لا يتناهى،۷

1.همان، ص ۲۶۹، ش ۷۰۴؛ فرج المهموم، ص ۱۲۳؛ الذريعة، ج ۱۰، ص ۲۱۷، ش ۶۱۴. بنا به گزارش نجاشى، وى عالم به اخبار و آثار و سير و شعر و نسب و يگانه روزگار و داراى پيشينه معتزلى بوده است.

2.همان جا. ممكن است مقصود از منطق در عنوان اثر ياد شده، مباحث زبانى - ادبى باشد نه «منطق». چنان كه نام ديگر اثر وى كتاب الردّ على أهل العروض بوده است. (ر.ك: همان جا). نيز در عنوان اثر اديب به نام ابن سكّيت يعنى اصلاح المنطق (همان، ص ۴۴۹، ش ۱۲۱۴)، مقصود، مباحث زبانى است.

3.همان، ص ۴۰۰. احتمال دارد مقصود از فيلسوف، همان يحيى بن عدى باشد كه شريف مرتضى نيز آثارى در نقد وى نوشته است. بسنجيد با الهيات الهى و الهيات بشرى (نظرها)، ص ۷۱۷ و ۸۹۱.

4.ابو زكريّا يحيى بن عدى (۲۸۰ - ۳۶۴ق) منطقى‏اى مسيحى و مهم‏ترين شاگرد ابونصر فارابى و پيشواى فيلسوفان و منطق‏دانان عصر خود بوده است. وى آثار بسيارى نگاشته و ترجمه كرده است. بيهقى وى را شارح كتاب‏هاى ارسطو و تلخيص كننده آثار فارابى معرفى كرده است (الفهرست، ابن النديم، ص ۳۲۲؛ تتمّة صوان الحكمة، ص ۹۷؛ عيون الأنباء فى طبقات الأطباء، ص ۳۱۷ - ۳۱۸؛ معجم المؤلّفين، ج ۱۳، ص ۲۱۱ - ۲۱۲).

5.رجال النجاشى، ص ۲۷۰؛ الذريعة، ج ۱۰، ص ۲۳۷، ش ۷۴۰ و ۷۴۸ و ۷۵۰.

6.بنا بر ضبط فهرست بصروى كه همان گونه كه مرحوم جعفرى نيز يادآور شده («تاريخ كلام الاماميه (۲)»، فصل‏نامه تراثنا، ش ۳۲، ص ۱۰۰)، صحيح به نظر مى‏رسد.

7.در فهرست بصروى نام اين اثر مسألة فى الردّ على يحيى بن عدى النصرانى فيما يتناهى ولا يتناهى ضبط شده است (رياض العلماء، ج ۴، ص ۳۶). از اشاره سيّد مرتضى بر مى‏آيد كه موضوع اين رساله، امتناع صدور افعال ابتدايى لايتناهى از يك فاعل است. براى اجمالى از اين بحث با ارجاع تفصيل آن به اثر ياد شده، ر.ك: الملخص فى اُصول الدين، ص ۶۲.

صفحه از 340