عنوان «الشيخ الواعظ»،۱ بيانگر اين ويژگى در وى است. از تاريخ تولّد و وفات عبد الجليل، اطّلاعى در دست نيست؛ امّا از برخى قرائن، مشخص مىشود كه تولّد وى در اواخر قرن پنجم و وفاتش در نيمه دوم سده ششم هجرى، يعنى پس از سال 560 ق، بوده است.۲ گزارش صريح عبد الجليل نشان مىدهد كه وى قلمى عالمانه و مملوّ از پيچيدگىها و ظرافتهاى علمى داشته است و كتاب نقض را بر خلاف ديگر آثارش، به زبانى ساده براى عموم مردم نوشته است.۳
عبد الجليل قزوينى رازى، اطلاعات دقيقى از جغرافياى مذهبى ايران در آن دوره و به ويژه شيعيان، در اختيار ما قرار مىدهد. به گفته وى در آن دوره، شيعيان، حنفيان و شافعيان، سه شاخه اصلى مذاهب ايران بودهاند. بر اساس تقسيمبندىاى كه وى از جغرافياى مذهبى ايران در آن دوره ارائه مىكند، ديگر فرقههاى اسلامى همچون حنابله و مالكيان، به نحوى زيرمجموعه حنفيان، شافعيان و شيعيان هستند.۴
در اين ميان، جدالهاى مذهبى، تأثير و تأثّرات زيادى بر اماميّه گذاشته است كه شايد مهمترين آنها تأثير جدالهاى مذهبى حنفيان و شافعيان در سده ششم، بر مذهب اماميّه بوده باشد كه سبب پيشرفت تشيّع امامى در اين دوره، در نقاط مختلف ايران شده است.۵ در عين حال، نبايد از تأثير جريان سياسى - مذهبى اسماعيليان نزارىِ ايران در اين دوره غافل شد.۶
1. طرح مسئله
عبد الجليل قزوينى رازى در كتابش بارها و بارها از گروهى در اماميّه به عنوان «شيعه اصوليّه» ياد مىكند. وى اين گروه را نماينده تفكّر اصيل امامى معرّفى مىكند و خود را
1.فهرست منتجب الدين، ص ۸۷.
2.نقض، ص بيست وسه (مقدّمه مصحّح).
3.همان، ص۷.
4.همان، ص۵۰۶.
5.تاريخ تشيّع در ايران، ص ۵۰۶ - ۵۰۷.
6.در اين زمينه، ر.ك: فرقه اسماعيليه، مارشال گودوين هاجسون. اين كتاب، از معدود آثارى است كه در باره اسماعيليان نزارى ايران، نگاشته شده است.
