عبّاس اقبال آشتيانى در باره اين كتاب گفته است:
اين كتاب شيخ عبد الجليل، اگرچه مذهبى و در نقض كتاب يكى از علماى سنّت است كه بر شيعه تاخته بوده، ليكن از لحاظ اين كه يكى از متون قديم فارسى است كه فقط چند سالى بعد از چهار مقاله نظامى عروضى و مقامات حميدى تأليف شده و مشتمل بر بسيارى از مطالب مهم تاريخى و ادبى است، نسخهاى بسيار نفيس و گرانبهاست. ۱
مطالبى كه از لابهلاى صفحات اين كتاب در باره وقايع آن دوره، پيروان مذاهب اسلامى، فرقهها، وضعيت شهرهاى شيعهنشين و باورها و اعتقادات آن مردم به دست مىآيد، ارزش اين كتاب را در نظر اهل تحقيق افزون مىنمايد؛ چه اين كه از نگاههاى متفاوتى مىتوان به آن نگريست و بهره جست.
صاحب كتاب نقض، ضمن ردّ شبهات، ادّعاها و اتّهامات آن عالم سنّى، و در تلاش براى پاسخ گفتن به خردهگيرىهاى او، نكات جالبى از مساجد، مدارس و محافل علمى، عالمان و... ارائه نموده كه منبعى مهم و كمنظير در اين زمينه در اختيار خوانندگانِ پس از خود گذاشته است.
ما در اين نوشته، به رديابى و بازگويىِ اين موارد پرداختهايم و نمايى كلّى از شهرهاى شيعهنشين، تعداد مدارس و عالمان ذكر شده در اين كتاب ارائه كردهايم.
الف. مناطق و شهرهاى شيعهنشين در قرن ششم هجرى
از گزارشهاى عبد الجليل در چند جاى كتاب نقض - كه به مناسبتهاى گوناگون ارائه نموده - ، مىتوان به شهرهاو مناطق شيعهنشين آن دوره در ايران و عراق و شام و تعداد آنها پى برد، كه همه يا تعداد قابل توجّهى از مردم آن ديار، شيعه بودهاند:
1. رى؛ 2. قم؛ 3. كاشان؛ 4. ورامين؛ 5. آوه؛ 6. سارى؛ 7. ارم؛ 8. سبزوار؛ 9. نيشابور؛ 10. گرگان؛ 11. استراباد؛ 12. مشهد رضا؛ 13. نرمين؛ 14. سروهه؛ 15. جربايقان؛
