برای پی بردن به اعتبار روایت‌های محمد بن اسماعیل نیشابوری، شناخت احوال رجالی وی با مراجعه به گفتار اهل رجال و برخی قراین دیگر، امری لازم به شمار می‌آید. امام خمینی وی را توثیق کرده و آیةالله خویی وثاقت او را نپذیرفته است. از این رهگذر، با توجه به کاربردی بودن موضوع، با کندوکاوهای بنیادین به سه موضوع پرداخته‌ایم:
1) مبانی رجالی امام خمینی در توثیق محمد بن اسماعیل؛
2) استدلال‌های آیةالله خویی در عدم اثبات وثاقت وی؛
3) بررسی و ارزیابی نظریات آیةالله خویی و اثبات وثاقت محمد بن اسماعیل.
1. مبانی رجالی امام خمینی در توثیق محمد بن اسماعیل
امام خمینی گرچه کتابی رجالی را ننگاشته‌اند که در آن به ارزیابی و تعدیل و جرح راویان اخبار پرداخته باشند، اما از رهگذر این که فقیهی والامقام و ژرف‌اندیش هستند، به گونه استطراد و گریز زدن، دست کم در چهار مورد به توثیق محمد بن اسماعیل بندقی نیشابوری روی آورده است. اینک متن عبارات او را نقل می‌کنیم:
الف. وی پس از نقل روایت: «محمد بن إسماعیل، عن الفضل بن شاذان، عن صفوان بن یحیی، عن عبد الرحمن بن الحجّاج، عن أبی عبد الله _ علیه السلام _ قال: «حدّ التی قد یئست من المحیض خمسون سنة»،۱ می‌نویسد:
در طریق این روایت کسی جز «محمد بن إسماعیل نیشابوری» راوی از فضل بن شاذان _ که در موضع تردید و درنگ کردن باشد _ وجود ندارد؛ زیرا از سوی رجال شناسان در باره وی، توثیقی وارد نشده است؛ لکن کسی که تفحّص از روایات وی کند، اطمینان به وثاقت وی و اتقان اخبارش پیدا خواهد کرد. بسیاری از روایات وی و بلکه اغلب آنها به طُرق دیگر _ که صحیح یا موثّق و یا معتبر هستند _ بدون هیچ زیاده و کم نقل شده‌اند. اعتماد حاصل از این ویژگی‌ها، از اطمینانی که برآمده از توثیقات شیخ طوسی و نجاشی و غیر آن دو باشد، بسیار بیشتر است.۲
ب. وی پس از این که روایتی را نقل می‌کند که در سند آن «سهل بن زیاد» قرار گرفته
1.. الكافی، ج۳، ص۱۰۷، ح ۴؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۳۹۷، ح ۱۲۳۷.
2.. لكن من تفحّص روایاته، اطمأنّ بوثاقته و إتقانه، فإن كثیراً من روایاته لو لم نقل أغلبها منقولة بطریق آخر صحیح أو موثق أو معتبر طابق النعل بالنعل، و الوثوق و الاطمئنان الحاصل من ذلك أكثر من الوثوق الّذی یحصل بتوثیق الشیخ أو النجاشی أو غیرهما (كتاب الطهارة، ج۱، ص۴۵).
