اگر کسی سؤال کند بنا بر این، با سخن بزرگان شیعه که می‌گویند همه احادیث الکافی صحیح‌اند، چه می‌کنید؟
پاسخ می‌دهد:
حکم به صحت این طریق و این اخبار، حاوی توثیق تمامی رجال در سلسله نیست. زیرا گاهی حکم به صحت برخی اخبار از باب اجتهاد است نه این که از باب شهادت حسّی باشد. چنان که محمد بن عیسی یقطینی را برخی ثقه و حدیثش را صحیح قلمداد کرده‌اند و پاره‌ای دیگر طبق اجتهاد خویش وی واخبارش را ضعیف وانمود کرده‌اند و سخن هیچ‌کدام برای ما حجّت نیست. «و بالجمله: محمد بن إسماعیل الّذی یروی عنه الکلینی بلا واسطة لیس من الثقات عندی»؛ خلاصه این که محمد بن اسماعیلی که کلینی بی‌واسطه از او نقل می‌کند، در نزد من جزو ثقات نیست.۱
3. بررسی و ارزیابی نظریات آیةالله خویی و اثبات وثاقت محمد بن اسماعیل
محمد بن اسماعیل نیشابوری، از مشایخ کلینی و از شاگردان فضل بن شاذان، بی‌تردید، از ثقات و بزرگان شیعه به شمار می‌آید. نکات و قراین متعدد ذیل این رویکرد را اثبات می‌سازند:
الف) نداشتن تألیف
شیخ طوسی و نجاشی در فهرست‌های خود به جرح و تعدیل کسانی پرداخته‌اند که دارای تصنیف بوده و در نتیجه در قلمرو پژوهش آنها قرار گرفته‌اند. بنا بر این، مورد توجه قرار نگرفتن محمد بن اسماعیل _ که تألیفی نداشته است_ در فهرست طوسی و نجاشی، حاکی از موثق نبودن وی نیست. عدم توثیق اعم از عدم وثاقت است. صاحب معالم می‌نویسد:
علمای گذشته ما، از مشایخ خویش اخباری را نقل کرده‌اند به گونه‌ای که نمایانگر این است که به منزلت و مقام آنان اهمیت می‌داده‌اند، و در عین حال، در کتاب‌های رجالی به آنان پرداخته نشده است. گرچه رویّه این است که آنان را مجهول الحال قلمداد کنیم، اما قراین حالیّه گواهی می‌دهند که دور از انتظار است که آن بزرگان، افراد ضعیف و مجهول را به عنوان استاد حدیث
1.. نقد الرجال، ج۴، ص۱۴۰، ش۱۲۳.
