اما اين مراتب سه گانه وضعيت خاصى دارند كه پژوهش در آنها را با پيچيدگى رو به رو ساخته است. از آنچه گفتيم، معلوم شد كه مفاهيم، اجزاى تشكيل دهنده نظام ها هستند و البته آنها نيز از گزاره ها تشكيل شده اند. در حقيقت، يك نظام داريم كه در درون خود مجموعه اى از مفاهيم را دارد و هر مفهوم نيز در درون خود تعدادى گزاره دارد.
در آغاز، اين وضعيت تداعى كننده يك ماهيت چند لايه است كه هر چه جزئى تر شود، بايد عميق تر و ناپيداتر گردد. در چنين مواردى قاعده اين است كه آنچه كلان تر و بزرگ تر است، نمايان تر باشد و آنچه جزئى تر و كوچك تر است، پنهان تر؛ درست شبيه يك ماده كه از مولكول و اتم تشكيل شده است. اما در متون دينى قضيه عكس اين است؛ آنچه بيش از هر چيز نمايان و در چشم است، گزاره است و پس از آن، مفاهيم از وضوح بيشترى برخوردارند و كمترين وضوح از آن نظام هاست! پژوهشگران و كسانى كه با متون دينى سر و كار دارند، معمولاً بيش از هر چيز به سراغ گزاره ها مى روند و كمتر به مفاهيم مى پردازند و كمترين توجه را به نظام ها دارند. در هر كدام نيز غالباً نگاهى سطحى و كليشه اى دارند. به همين جهت، چه در بعد فردى و اصلاح زندگى مردم و چه در بعد علمى و نظريه پردازى، توفيق چندانى متناسب با ذخاير ارزشمندى كه در دست داريم، كسب نمى كنيم.
حقيقت، اين است كه همه اين مراتب قابليت بررسى علمى و حتى نظريه پردازى و توليد علم دارند؛ اما نكته اينجاست كه براى رسيدن به اين مهم بايد متناسب با ماهيتى كه هر مرتبه دارد، از روش خاصى استفاده نمود. آنچه در پى مى آيد، درآمدى بر روش شناسى تبيين گزاره هاى حديثى است. ^۱ بديهى است كه اين مى تواند موجب طرح مسأله و ايجاد سؤال و گشودن بابى جديد در بررسى هاى علمى و بارش فكرى و تضارب آرا شود.

روش تبيين گزاره ها

مراد از تبيين، بيان و روشن ساختن رابطه ميان دو يا چند مؤلفه در يك گزاره دينى است. در هر گزاره مؤلفه يا مؤلفه هايى وجود دارند كه براى فهم دقيق و كامل حديث، نياز به تبيين و توضيح رابطه ميان آنهاست؛ به عنوان نمونه در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله چنين آمده است:
حسن الخلق يثبت المودة؛^۲خوش اخلاقى دوستى را استوار مى سازد.
در اين حديث شريف دو مؤلفه وجود دارد: يكى «حسن خلق» و ديگرى «تثبيت دوستى» كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ميان آنها رابطه برقرار نموده است. در برخى نقل ها به جاى يثبت، ينبت آمده است. اينجا سؤالى پيش مى آيد كه آيا متن حديث، همين عبارت است يانه؟ پاسخ اين پرسش را مدلى كه