در سيره سياسي پيامبر اکرم و نحوه زمامداري ايشان اصل مشورت پيش از اخذ تصميم، و استواري پس از آن، به وضوح به چشم مي‌خورد. داستان اُحُد، و استواري بر تصميمي که پس از مشورت با مسلمانان اتخاذ شده بود، اگرچه تصميم مصوّب بر خلاف نظر مبارک خود آن حضرت بود، يکي از بارزترين مظاهر توجّه به اين مهمّ در امر هدايت سياسي جامعه توسّط ايشان است. ۱
پس از شکستي که مسلمانان در جنگ احد متحمّل شدند و آسيب سختي که بر دولت نوپاي اسلامي وارد شد، نوعي سرخوردگي و خمودي در اهل مدينه به وجود آمده بود، و در دل، پيامبر را سرزنش مي‌نمودند که چرا در امر جنگ با اصحاب مشورت کرده و تسليم رأي آنان شده است؟ بويژه چرا بر سر تصميم نخستين پافشاري نموده است؟ ۲ آيات قرآن کريم ـ که پس از شکست در جنگ احد نازل شد ـ به خوبي، چنين حالت اعتراضي را نشان مي‌دهد:
فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّـَهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَـهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّـَهِ إِنَّ اللّـَهَ يُحِبُّ الْمـُتَوَكِّلينَ؛۳
پس به [بركتِ ] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه، و در كار [ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مى دارد ۴
اين آيه، به روشني، بر سيره حکومتي پيامبر در نحوه اتخاذ تصميم و استقامت بر آن صحّه مي‌نهد.
6. آزادي رعايا در انتقاد، و توجيه ايشان بدون ارعاب
آزاد نهادن افراد جامعه براي خرده گيري از عملکرد زمامداران از جمله مسائلي است که هيچ‌يک از حاکمان دنيا آن را نمي‌پسندند. پاره‌اي از اينان عدم آزادي بيان انتقادات را به روشني اعلام مي‌کنند، و پاره‌اي ديگر، با تظاهر به استقبال از شنيدن سخنان انتقاد آميز رعايا، در عمل با کساني که جسارت خرده‌گيري نسبت به زمامدار را پيدا کرده باشند، برخورد کرده و او را از ورود به اين عرصه پشيمان مي‌سازند.
سيره سياسي پيامبر اکرم صلّي الله عليه و آله، به درستي، نقطه مقابل اين سيره عملي اجماعي قدرتمندان جهان است، ايشان، هيچ‌گاه، رعايا را از ابراز ايرادهاي و انتقادهاي خود نسبت به تصميم‌هاي و عملکردهاي خود منع نکرد، و نسبت به هيچ‌يک از کساني که بر اعمال ايشان خرده مي‌گرفتند، هرچند هم که بي‌ادبانه و تند بود، سختگيري نکرده و برخورد تندي ننمود.
در جريان صلح حديبيّه و تعهّداتي که پيامبر، و در پي آن، تمامي مسلمانان پذيرفتند، برخي از مسلمانان نسبت به پذيرش آن تعهّدات معترض بوده و آن را برنتافتند. سيره‌نويسان نمونه‌هايي از
1.السيرة النبويّة، ج۳، ص۶۸؛ زندگاني محمّد، ج۲، ص۹۰؛ تاريخ يعقوبي، ج ۲، ص۴۷؛ المغازي، ج ۱، ص۲۰۹ ـ ۲۱۴ .
2.الميزان في تفسير القرآن، ج۴، ص۵۶ .
3.سوره آل عمران، آيه ۱۵۹ .
4.ترجمه قرآن (فولادوند)، ج۱، ص۷۱ .
