مصرف بیت المال در احادیث

اصطلاح «بيت المال» در متون روايى،يك اصطلاح عام براى درآمدهاى عمومى مسلمانان است كه براى مصرف در اختيار حكومت اسلامى قرار مى گيرد . از بررسى جامعِ روايات ، به طور كلّى دوگونه مورد مصرف براى بيت المال به دست مى آيد : مصارف خاص و مصارف عام .

۱ . مصارف خاص

اين قسم ، آن دسته از مصارف عمومى را كه داراى عنوانى خاص هستند ، شامل مى شود ، مانند : تأمين فقرا و مستمندان و از كارافتادگان و خانواده هاى شهدا ، تأمين حقوق كارگزاران بيت المال و قضات و سربازان ، آموزش و بهداشت،مخارج زندانيان، بدهى بدهكاران ، ديه مقتولانى كه ضامن شخصى ندارند ، عمران و آبادى شهرها و ...

۲ . مصارف عام

در صدر اسلام ، پس از تأمين مصارف خاص ، مازاد بيت المال بين عموم مسلمانان تقسيم مى گرديد . در متون روايى از اين نوع مصرف ، به عنوان حقّ عام افراد در بيت المال ، ياد گرديده است .

توزيع مطلوب بيت المال از ديدگاه اسلام ، دو ويژگى اساسى را مورد تأكيد قرار مى دهد : ۱) رعايت عدالت در تقسيم ، ۲) حبس نكردن حقوق عمومى .

۱ . رعايت عدالت در تقسيم :عدالت اقتصادى در توزيع امكانات عمومى در اسلام ، داراى دو معيار اصلى است : اولويت تأمين اجتماعى و رسيدگى به طبقات محروم و آسيب پذير جامعه و افزايش رفاه آنان ؛ رعايت مساوات در زمينه استحقاق هاى برابر .

شفاف ترين مصاديق اين دو معيار ، در سياست هاى توزيعى امام على عليه السلام قابل مشاهده است . در نامه هايى كه آن حضرت به كارگزاران خويش نوشته است ، اختصاص بخشى از منابع بيت المال بر طبقات محروم و كم درآمد ، همواره مورد تأكيد قرار گرفته است و تأكيد فراوان ايشان بر لغو امتيازات ناروا و موهوم و اعطاى حقوق برابر بر خويشاوند و بيگانه ، عرب و عجم ، زن و مرد ، و افراد باسابقه و مشهور و افراد گم نام ، تصوير تابناكى از عدالت انسانى را براى عدالتجويان جهان به نمايش گذاشته است .

۲ . حبس نكردن حقوق عمومى :تسريع در انفاق و پرهيز از حبس حقوق عامّه ، يكى از ويژگى هاى اساسى سياست اقتصادى در اسلام است . اسلام با همه تأكيداتى كه بر لزوم اعتدال و ميانه روى و حتى برنامه ريزى و اندازه گيرى در انفاق ابراز نموده است ، در عين حال ، حبس بى جهت حقوق عامّه را شديدا مذمّت كرده و بر تسريع در انفاق ، تأكيد نموده است .

وضعيت مطلوب در انفاق بيت المال را با توجّه به اين دو ويژگى مى توان چنين بيان نمود كه هرگاه بر اساس يك برنامه ريزى ، بخشى از درآمدها براى مورد خاصى درنظر گرفته شود ، به گونه اى كه هم درآمد و هم محل مصرف ، هر دو فعلى (موجود) باشند ، تأخير انفاق در چنين مواردى «ادّخار» و «امساك» محسوب مى شود و موضوع روايات «اجتناب از انباشته شدن بيت المال» نيز چنين مواردى است.

اهتمام پيامبر اكرم در رعايت اين اصل ، به گونه اى بود كه هرگاه حتّى مقدار كمى از اموالى كه بايد به دست مستحقّان آن مى رسيد ، نزد ايشان باقى مى ماندْ ، آثار اندوه در چهره آن حضرت نمايان مى گرديد . در زمان عمر كه درآمدهاى بيت المال به گونه بى سابقه اى افزايش يافته بود ، حكومت ، اقدام به تأسيس بيت المال و تشكيل ديوان نمود . درآمدهاى بيت المال ، در طول سال ، در بيت المال جمع و ذخيره مى گرديد و در پايان سال به صورت سرانه در ميان عموم مسلمانان تقسيم مى شد .

امام على عليه السلام پس از تصدّى حكومت ، با ردّ اين سياست ، روش پيامبر صلى الله عليه و آله را در پيش گرفت . خوددارى آن حضرت از تأخير در تقسيم بيت المال ، حتى به ميزان يك شب ، و تأكيد ايشان بر تقسيم هر آنچه در بيت المال وجود داشت ، شدّت اهتمام ايشان را در اجتناب از انباشته شدن بيت المال ، نشان مى دهد .