الخصال

از کتاب های حدیثی مشهور شیعه

الخصال تألیف ابوجعفر محمدبن علی بن موسی بن بابویه قمی (م ۳۸۱ ق) از کتاب های مشهور شیعه است. گزینش احادیث زیبا و ابتکار در سبک تألیف (روایات عددی)، سبب شده که این کتاب همواره نظر خوانندگان را به خود جلب کند. اولین کسی که روایات عددی را – بدین صورت که در الخصال است - در آثار خود به طور منظم نوشت، احمد بن محمد بن خالد برقی (د ۲۷۴ یا ۲۸۰ق) در کتاب الاشکال والقرائن بود. کتاب الاشکال والقرائن حدود ۱۵ صفحه از کتاب محاسن تشکل می دهد. اما اولین کسی که به این شیوه کتاب مستقلی نگاشت، شیخ صدوق بود. ایشان در مقدمه می گوید: «من اساتید و پیشینیان را – که رحمت خدا بر آنان باد – دیدم که در فنون علم، کتاب هایی تألیف کرده اند؛ ولی از تألیف کتابی که مشتمل بر عددها و خصلت های پسندیده و نکوهیده باشد، غفلت نموده اند. و من در تألیف چنین کتابی، سود بسیاری برای طالب علم و خواهان خیر و نیکی یافتم، پس با قصد قربت به خداوند، به تصنیف چنین کتابی پرداختم».

بعد از ایشان معدن الجواهر از کراجکی (د ۴۴۹ق) – که در همین ستون معرفی شده است، الاثنی عشریة فی المواعظ العددیه از محمد بن محمد حسینی عاملی (از نوادگان شهید ثانی در قرن یازدهم) و الدرر السنیة فی المواعظ العددیه من الآحاد إلی آخر العشاره از میرزا حسن حسینی یزدی حائری (از علمای قرن سیزدهم) به این سبک پدید آمده است. کتاب الخصال با مقدمه ای کوتاه در شهادت به وحدانیت خدا، نبوت رسول خدا صلی الله علیه وآله و امامت ائمه علیهم السلام و انگیزه نگارش، آغاز شده است. سپس ابواب کتاب به ترتیب از یگانه ها شروع و باب صدگانه و بیش از صدگانه ها ادامه یافته است. نوزده باب (از باب خصلت های یگانه تا باب خصلت های نوزده گانه) به ترتیب اعداد تنظیم شده اند و بیشترین بخش کتاب را تشکیل می دهند. از آنجا که ذیل تمام اعداد افزون بر بیست، روایت در دست نیست، شیخ صدوق ابواب بعد از بیست را در هفت باب بدینگونه تدوین کرده است: ابواب العشرین ومافوقه، ابواب الثلاثین و مافوقه، ابواب الأربعین و مافوقه، ابواب الخمسین و مافوقه، ابواب السبعین و مافوقه، ابواب الثمانین و مافوقه، باب الواحد إلی المائه (ابواب المائه و مافوقه). کتاب در ۲۶ باب تنظیم شده و هر باب دارای ریز موضوعات متعددی است؛ مثلا در باب الاثنین (خصلت های دوگانه) ریز موضوعاتی نظیر «الناس اثنان: عالم و متعلم»، «فی الشیعة خصلتان»، «للصائم فرحتان» و... آمده است. سید محمدمهدی خرسان مجموع این ریزموضوعات را ۹۷۰ عنوان و بلکه بیشتر گفته است. نخستین روایت الخصال سؤال فردی اعرابی درباره وحدانیت و یگانگی خدا از امیرالمؤمنین علیه السلام است که در بحبوحه جنگ جمل رخ داده و اعتراض اطرافیان را نیز بر انگیخته است. آخرین روایت کتاب، تفسیری از امام محمدباقر علیه السلام است که گویای خلقت یک میلیون جهان است. تمام روایات الخصال با سند متصل از معصومان علیهم السلام نقل شده است. بیشتر این روایات از طریق راویان شیعی است. برخی از روایات مهم و مشهور این کتاب عبارتند از: حدیث ۱۲ خلیفه و امام بعد از نبی؛ حدیث ۳۰ علامت امامان؛ حدیث ثواب حفظ ۴۰ حدیث و بیان ۴۰ حدیث از رسول خدا برای امیرالمؤمنین علیهماالسلام؛ رسالة الحقوق امام سجاد علیه السلام؛ حدیث ۷۰ منقبت اختصاصی امیرالمؤمنین علیه السلام و حدیث تعلیم ۱۰۰۰ باب علم به امیرالمؤمنین علیه السلام. شیخ در این کتاب به برخی از کتاب هایش ارجاع می دهد از جمله: کتاب النبوة، المعرفة فی الفضائل، التوحید، علل الشرایع، صفات الشیعه، کمال الدین و ... ؛ و در برخی از کتبش، به کتاب الخصال ارجاع می دهد مانند کتاب من لایحضره الفقیه؛ بنابراین، شیخ صدوق این کتاب را بعد از ۳۵۴ و قبل از ۳۶۸ (سال تألیف کتاب من لایحضره الفقیه) نوشته است.

چاپ های الخصال:

۱- تصحیح محمدمهدی خرسان، مطبعة حیدریه به سال ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م؛

۲- تصحیح مرحوم علی اکبر غفاری (م ۱۳۸۳ش)، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۳۸۲؛ بارها به چاپ رسیده است؛

۳- تصحیح سید احمد بن سجاد فهری زنجانى، انتشارات علمیه اسلامیه، بی تا، شیراز. (متن و ترجمه)

ترجمه های الخصال:

۱- ترجمه محمدباقر کمره ای، انتشارات اسلامیه، چاپ پنجم ۱۳۶۶، تهران؛ (متن و ترجمه)؛

۲- ترجمه محمدباقر کمره ای با ویراستاری سعید احمدی، انتشارات کتابچی، ۱۰ اردیبهشت ۱۳۸۷ش؛

۳- ترجمه مرتضی بن شعبان مشهور به مدرس گیلانی، انتشارات جاویدان بی تا، تهران؛ (متن و ترجمه)؛

۴- ترجمه یعقوب جعفری، نسیم کوثر، ۱۳۸۲، قم؛

۵- ترجمه صادق حسن زاده، انتشارات ارمغان طوبی، تهران، ۱۳۸۶ش؛

۶- با مقدمه و ترجمه و تصحیح سید احمد بن سجاد فهری زنجانى، انتشارات علمیه اسلامیه، بی تا، شیراز. (متن و ترجمه)

گزیده های الخصال:

۱- منتخب الخصال: از الخصال رئیس المحدثین شیخ صدوق – علیه الرحمه - و سایر کتب آنجناب و علمای اعلام، محمد علی عماد الاسلام اسکوئی، انتشارات نبرد ما، این گزیده به فارسی و دارای ضمیمه – خاتمه ای به قلم مؤلف در شرح حال خود و اجدادش- است.

۲- برگزیده الخصال: گلچینی از سخنان آموزنده و حکمت آمیز پیامبر و امامان، سید علی باقریان موحد، انتشارات حضور، ۱۳۸۶ش؛

۳- چهار کتاب که یک بخش آن گزیده ای از الخصال است، ابوالقاسم کردستانی، انتشارات مفید، ۱۳۸۴ش، تهران.

گوناگونی موضوعات الخصال موجب شده است تا این کتاب با وجود حجم کم، به یکی از دائرة المعارف های بزرگ معارف اسلامی تبدیل شود و در شمار مجموعه های نفیس روایات اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله درآید. به همین جهت برای سهولت استفاده از این کتاب، نیازمند فهرست راهنما و نمایه های کاربردی هستیم. آقای علیرضا داورزنی در این باره، کتاب ذیل را فراهم آورده است:

- راهنمای موضوعی الخصال شیخ صدوق قدس سره ، علیرضا داورزنی، ۱۴۱۸ق /۱۳۷۶ش، تهران.

منابع:

مقدمات کتب تراثیه از سید محمد مهدی خرسان؛

دانش حدیث، مقاله «تک نگاری ها» از مهدی غلامعلی؛

سایت lib.ir

عباسعلی مردی