ميكند. فضل در ادامه ميگويد:
ثمّ خرجت اليه بعد الي الكوفة، فسمعت منه كتاب ابن بكير و غيره من الاحاديث، و كان يحمل كتابه و يجئ الي حجرتي فيقرَاه عليّ.
و ابن فضّال كُتب حديثي، اعمّ از كتب ابن بكير و ديگران را، به حجره من ميآورد و بر من ميخواند. وي به عنوان راوي متن مذكور، واژه قرائت را در باره تحمّل حديث به كار برده است.
ب. دريافت حديث برخوردار از نُه اسلوب متفاوت است که قرائت (عرض) يک قسم آن است؛ بدان معنا كه شاگرد به خواندن خبر از كتاب و يا حفظ پردازد و استاد تصحيح كننده كاستيهاي وي باشد. به خلاف شيوه سماع كه شيخ از كتاب و يا از حفظ، املا و انشا و شاگرد استماع و يادداشت مينمايد ۱ . جمله كنت اقرء علي مقرء يقال له اسماعيل بن عبّاد ميتواند اشاره به اين روش تعلّم حديث باشد.
ج. گزارش فوق الذكر فضل حاوي و حاكي از يک رخداد متصل به هم نيست. عبارت بدان معنا نيست كه تحصيل ابن شاذان در نزد اسماعيل بن عبّاد و فراگيري وي از بزرگاني چون ابن فضّال در يک زمان به هم پيوسته و بيگسست انجام پذيرفته، تا نتيجهگيري شود كه فضل در دوران نوجواني خويش، ابن فضال را كه دوران كهنسالي خود را سپري ميكرده، درک كرده است. چون عبارت كشّي فبينا انا بعد ذلک بسنين، فاصله زماني چندين ساله را بين آن دو رخداد تبيين ميكند. ترجمه عبارت اين ميشود : من خيال ميكردم اين شخص كه در باره زهد و پرهيزگاري وي سخن ميگويند (ابن فضّال) در گذشته زندگي ميكرده که من بعد از سالها بار ديگر گذرم به همان مسجد در قطيعه الربيع افتاد و با پدرم در آن جا نشسته بوديم كه ابن فضّال آمد ۲ .
د. ايشان با تكيه بر جمله اذ جاء شيخ حلوالوجه نتيجهگيري كردهاند كه فضل نوجوان، دوران سالخوردگي ابن فضال را درک كرده است. يكي از معاني واژه شيخ، پير و سالخورده است، اما براي آن واژه معاني ديگري چون ذوالمکانة من علم او فضل او رياسة ذكر كردهاند ۳ . تأمل در تعبير علامّه حلّي در ارتباط با ابن شاذان به هذا الشيخ اجلّ من آن يغمز عليه ۴ و تعبير پيروان مكتب اهل بيت در ارتباط با محمّد بن حسن طوسي به شيخ الطائفه ما را به فهم آن عبارت نزديک ميكند. بين معناي سالخوردگي و معاني ديگر شيخ به اصطلاح اهل منطق رابطه عموم و خصوص من وجه وجود دارد.
ه . بر فرض که واژه شيخ به معناي سالخورده باشد، اما حاوي آن دستاورد نيست. تاريخ درگذشت ابن فضّال في الجمله ۵ معلوم است، اما هنگامه تولّد و مدّت عمر وي مشخص نيست. شايد اين برخورد قبل از شهادت امام رضا عليه السلام و يا يک و دو سال پس از آن اتفاق افتاده كه در آن برهه ابن فضال نسبت به ابن شاذان كهنسال بوده است.
1.. دراية الحديث، ص۱۳۳؛ اصول علم الرّجال بين النظرية و التطبيق، ص۲۲۴.
2.. اختيار معرفة الرّجال، ش۹۹۳.
3.. المعجم الوسيط، ص۵۰۲.
4.. خلاصة الأقوال، ص ۲۲۹، ش۷۶۹.
5.. رجال النّجاشي، ش۱۸۰.