طعم شيرين كمال را دريابند و از رحمت خدا متنعّم گردند ؟ در پاسخ بايد گفت كه «كمال جبرى» ، ارزشى نيست كه قابل تقدير باشد . در مقابل ، «كمال اختيارى» وجود دارد كه نمونه بارز احسن الخالقين است . لذا درمى يابيم كه تمام اين روابط ، در طرح و نقشه اى حكيمانه پى ريزى شده اند .
عناوين ديگر نيز هر كدام به گونه اى ، ريشه در نادانى دارند و خارج شدن از حد اعتدالى را ترسيم مى كنند كه از اصول حتمى سعادت انسان به شمار مى آيد . با نگاهى به لشكريان عقل و جهل نيز اين ريشه يابى مشاهده مى شود . ^۱
نكته ديگرى كه اين حديث شريف اعلام مى كند ، اين است كه وزير عقل ، «نيكى» و وزير جهل ، «بدى» است . اين ، اصلى ترين شاه راه در ترسيم درختىِ اين دو درخت تنومند است . نيكى ، تنه درخت عقل و بدى ، تنه درخت جهل ؛ چرا كه نيكى و طلب آن ، مستلزم تكامل شاخه شاخه درخت پربرگ و بار عقل است و در مقابل آن ، بدى ، وابسته به درخت جهل .
نبايد از اين نكته نيز غفلت كرد كه ريشه نيكى طلبى و بدى خواهى در كجاست؟ موضوعى كه عامل اصلى سعادت يا شقاوت انسان ، بدان وابسته است و ما براى شناساندن آن ، به كلام گهربار امام صادق عليه السلام بسنده مى كنيم :
جُعِلَ الشَّرُّ كلّهُ فى بيتٍ وجعل مفتاحُهُ حبَّ الدنيا ، وجعلَ الخير كلُّهُ فى بيتٍ وجعلَ مفتاحُه الزهدَ فى الدنيا .^۲
از اين جا روشن مى شود كه آفرينش جهل و آنچه در نگاه اوّليه برداشت مى شود ، موضوعيت ندارد . نتيجه اين كه با توجّه به ريشه يابى اين مسئله ، عدم دانش و آگاهى در اسلام (كه يكى از علل جهل شناخته شد) ، به هر صورت ، يك معذوريت است و مسئله اصلى ، به ماجراى هميشگى از ابتداى خلقت انسان باز مى گردد : انتخاب