ه . روايات محمّد بن مسلم ، به تدوين ديگران

با توجّه به آنچه تاكنون گفتيم ، مى توان گفت كه محمّد بن مسلم ، خود ، مؤلّف «كتاب المسائل» نبوده است ؛ ^۱ يا اگر هم كتابى در «مسائل» تأليف كرده ، اين دفترِ تأليفى او ، رواجى نيافته و به دست ديگر مؤلّفان / محدّثان شيعى نرسيده و آنچه از روايات «مسائل» او در مجموعه هاى حديثى بعدى نقل شده ، از كتاب هاى ديگران ـ و شايد به ندرت از روايات شفاهى ـ بوده است .
حال بايد ديد كه اين كتاب ـ كه پرسش هاى فقهى محمّد بن مسلم از امام عليه السلام در آن گرد آمده بود ـ از كيست؟ آنچه مى توان آن را به عنوان قوى ترين احتمال مطرح كرد ، اين است كه اين كتاب ها ، گردآورى ديگران از روايات «مسائل» محمّد بن مسلم بوده كه مؤلّفان بعدى ، با توجّه به جايگاه ويژه فقهى ـ حديثى محمّد بن مسلم ، به آن اهتمام ورزيده اند و احتمالاً آن را تدوين و تبويب كرده اند . نمونه هايى كهن كه از تدوين روايات راويان مشهور به دست ديگران مى شناسيم ، ^۲ قرينه اى است كه اين احتمال را تقويت مى كند . اين جاست كه در يكى بودن «كتاب المسائل» (كه قاضى نعمان به نقل از آن پرداخته) و «الاربعمئة مسألة فى ابواب الحلال والحرام» (كه نجاشى در اختيار داشته) نيز دچار ترديد جدّى مى شويم ؛ چه بسا كه اين دو اثر ، دو كتابِ مدوّنِ متفاوت ، با ويژگى هايى همسان (روايات «مسائل» محمّد بن مسلم در