1 . مهاجرت كلينى به بغداد ، در چه سالى بوده است؟
بديهى است كه كلينى ، در دو سال آخر زندگى اش (327 ـ 329 ق) در بغداد سكونت داشته است . ۱ برخى قائل اند كه اين سكونتِ قطعىِ كلينى ، گواه است كه وى ، ساليان آخر عمرش را ـ كه مدت آن نامشخّص است ـ ، در بغداد سپرى كرده است . ۲ عقيده اى نيز حكايت دارد كه با ملاحظه فهرست مشايخ كلينى ـ كه بيشتر ايشان از اشعريان قم هستند ـ ، مشخّص مى شود كه او روزگار درازى در قم به سر برده و از محضر اساتيد و مشايخ آن جا (همانند على بن ابراهيم قمى) بهره جسته است و چون مشايخ بزرگى كلينى در قم رحلت نمودند ، وى در حدود 308 ـ 309 هجرى ، به بغداد مهاجرت مى كند . اين مهاجرت نمى تواند بعد از 310 ق اتفاق افتاده است ؛ زيرا يكى از مشايخ بزرگ وى به نام حُميد بن زياد ـ كه كلينى نزديك به پانصد روايت از او نقل مى كند و بيشتر اصول أربعمئة را در اختيار داشته ـ ساكن نينوا بوده و در سال 310 ق فوت نموده است . ۳
به نظر مى رسد كه هيچ كدام از اين گمانه ها ، نمى تواند ارائه گر پاسخى قطعى به پرسش مورد بحث باشند ؛ چرا كه احتمال قوى مى رود كه كلينى همانند ديگر مسافرت هايش ، بيش از يك بار به بغداد سفر كرده باشد .
1.الاستبصار ، ج ۲ ، ص ۳۵۲ .
2.الكافى و الكينى ، ص ۱۶۲ .
3.پژوهشى در زمينه كافى و مؤلّف آن ، ص ۱۶۶ .
