مقايسه متن رساله نعماني با مقدمه تفسير منسوب به قمي

همان‌گونه که ذکر شد، در بخش ابتدايي مقدمه کتاب، عباراتي آمده است که دربردارنده نکات علوم قرآني است و قرآن را داراي ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، تقديم و تأخير، عام و خاص و... معرفي مي‌کند. ^۱ اين عبارات به مطالبي شباهت دارد که در بحار الأنوار با نام رساله نعماني آمده است و با سندي ضعيف به امير مؤمنان مي‌رسد. ^۲ اما اين دو متن اختلاف‌هايي نيز با هم دارند که از جمله آنها مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
ـ بخش‌هايي در مقدمه تفسير القمي است که در رساله نعماني نيست؛
ـ تقدّم و تأخر برخي مطالب، در دو متن، با هم متفاوت است؛
ـ گاه يک مطلب در دو متن، با گويش و عباراتي متفاوت از هم آمده است؛
ـ برخي واژه‌ها و يا متن تفسير القمي نسبت به رساله نعماني، پس و پيش بوده و يا تغيير کرده است.
براي روشن‌تر شدن آنچه گفته شد، بخشي از عبارات مقدمه تفسير و رساله نعماني را با هم مقايسه مي‌کنيم.
متن مقدمه تفسير القمي:
فالقرآن منه ناسخ، و منه منسوخ، و منه محكم، و منه متشابه، و منه عام، و منه خاص، و منه تقديم، و منه تأخير، و منه منقطع، و منه معطوف، و منه حرف مكان حرف، و منه علي خلاف ما أنزل الله، ومنه ما لفظه عام و معناه خاص، و منه ما لفظه خاص و معناه عام ... ^۳
متن رساله نعماني:
فالقرآن منه ناسخ، و منه منسوخ، و منه محكم، و منه متشابه، و منه خاص ، و منه عام، و منه مقدم، و منه مؤخر، و منه منقطع معطوف و منقطع غير معطوف، و منه حرف مكان حرف، و عزايم و رخص و حلال و حرام و فرايض و احکام، و منه ما لفظه عام و معناه خاص، و منه ما لفظه خاص و معناه عام ... ^۴
از مقايسه کامل اين دو متن بر‌مي‌آيد که مؤلف، عبارات را خود نگاشته است و اين گونه نيست که عين عبارات رساله نعماني را آورده باشد؛ اما به نظر مي‌رسد که از جمله منابع او در نگارش اين بخش، رساله نعماني‌ نيز بوده باشد و يا اين که پشتوانه معلومات ذهني نگارنده در نگارش اين مطالب، مطالعه روايتي باشد که مستند اين رساله است.

مقايسه مقدمه و متن کتاب تفسير منسوب به قمي