تا کنون مشخص شد که مقدمه تفسير منسوب به قمي از سوي دو مؤلف جداگانه تأليف نشده است و نيز برگرفته از رساله نعماني نيست، اما براي اين که مشخص شود آيا نگارنده اين مقدمه علي بن ابراهيم است، به دقت بيشتري نياز است. براي اين منظور، به مقايسه مقدمه و متن کتاب تفسير منسوب به
قمي مينشينيم.
در انتهاي نکات علوم قرآني ـ که در حدود يک صفحه است ـ عبارتي با اين مضمون از مؤلف
آمده است:
و نحن ذاكرون جميع ما ذكرنا إن شاء الله في أول الكتاب مع خبرها ليستدل بها علي غيرها و علم ما في الكتاب ... ۱
نويسنده با اين عبارت، در واقع، به گونهاي هدف خود را از نگارش مطالب مقدمه بيان ميکند و ميگويد که آنچه از نکات علوم قرآني پيشتر ذکر کرده است، در مقدمه با ذکر مثال بيان ميشود تا مراد از مطالبي که درون کتاب آمده است، مشخصتر شود.
عبارات ارجاعي در مقدمه تفسير منسوب به قمي
در مقدمه، دوازده مورد ۲ ارجاع به متن کتاب با عباراتي چون: «نذکره في مواضعه»، «فما ذکرنا ...»، «وهم من ... الذي ذکرناه» و «نذکر ما ... و تفسيره في مواضعه» به چشم ميخورد.
اين عبارات، به طور معمول، پس از بيان توضيح در باره نکات علوم قرآني ـ که پيشتر گفته شده است ـ ميآيد. به اين شکل که بخش به بخش با کلمات «فامّا» و «وامّا» آنچه از وجود ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و ... گفته شده بود، توضيح داده ميشود. با بررسي چند نمونه آنچه گفته آمد روشنتر خواهد شد:
فأما الناسخ و المنسوخ فإن ... و مثله كثير نذكره في مواضعه. ۳
و أما ما هو محرف منه فهو ... و مثله كثير نذكره في مواضعه. ۴
و أما الرد علي المجبرة الذين ... و مثله كثير نذكره. ۵
مؤلف سعي دارد با اين عبارات، به آنچه در متن کتاب تفسير آورده، اشاره کند و مراد خود را از عباراتي که در متن کتاب بيان کرده است، شرح دهد.
پس از پايان توضيح واژگان به کار رفته در نکات علوم قرآني ـ که حجم عمدهاي از مقدمه را در برميگيرند ـ عبارت ديگري از مؤلف آمده که هم مضمون با عبارت آغازين است و به گونهاي خاتمه مقدمه محسوب ميشود.
1.تفسير القمي، ج۱، ص۱۸.
2.همان، ص۱۹ (دو مورد)، ۲۳ (دو مورد)، ۲۴، ۲۵، ۲۸، ۳۵، ۳۷ و ۳۸ (دو مورد).
3.همان، ص۱۸.
4.همان، ص۲۳.
5.همان، ص۳۵.