و إنما ذكرنا من الأبواب التي اختصرناها من الكتاب آية واحدة ليستدل بها علي غيرها و يعرف معني ما ذكرناه مما في الكتاب من العلم و في ذلك الذي ذكرناه كفاية لمن شرح الله صدره ... ۱
از آنچه گفته شد، درمييابيم که نگارنده مقدمه بايد يک نفر باشد که از ابتدا تا انتهاي آن را نوشته است و در ضمن آن، شيوه خود را شرح داده و با عبارات ارجاعي نيز آنچه را گفته است، به ساير بخشهاي کتاب و متن اصلي کتاب خود ارجاع داده است.
نتيجه مطالب يادشده اين است که مقدمه، ادغامي از نگاشته دو نفر نيست؛ به گونهاي که بخشي از آن تأليف يک نفر و بخش ديگر، نگاشته فرد ديگري باشد.
اما اين پرسش همچنان باقي است که نگارنده مقدمه چه کسي است؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش به بررسي بيشتري نياز است که در ادامه بدان ميپردازيم.
نگارنده مقدمه کتاب
در مقدمه، عبارت ديگري نيز وجود دارد که در شناخت مؤلف آن اثرگذار است.
ذيل عبارت «الرد علي من انکر الرؤيه»، آيه 11 تا 15 سوره نجم ذکر و در توضيح آن گفته
شده است:
قال أبو الحسن علي بن إبراهيم بن هاشم، حدثني أبي... . ۲
و به اين شکل، با نقل يک روايت از علي بن ابراهيم اثبات ميشود که اين آيات در مقام ردّ کساني است که رويت را انکار ميکنند.
پس از آن، در مقدمه کتاب هفت روايت ديگر به نقل از علي بن ابراهيم ديده ميشود که با عبارت «قال علي بن ابراهيم و حدثني ...» و يا «قال و حدثني ...» روايت شدهاند.
هنگامي که عبارات «قال علي بن ابراهيم» در کنار «نذکره في مواضعه» مينشينند، مشخص ميشود که مؤلف (فاعلِ فعل «نذکره»)، قطعاً شخصي به غير از علي بن ابراهيم خواهد بود که از علي بن ابراهيم با ضمير غايب ياد ميکند و در سخنان خود به کلام او استناد ميورزد.
تفاوتهاي ميان احاديث علي بن ابراهيم در مقدمه با احاديث متن
نکته مهمي از هفت روايت نقل شده، به نقل از علي بن ابراهيم در مقدمه کتاب، به دست ميآيد، تفاوتي است که ميان مطالب مذکور در مقدمه و همان مطالب در متن کتاب وجود دارد که در خلال بررسي اين هفت روايت به آنها اشاره ميکنيم.
1. در مقدمه تفسير القمي با اشاره به آيات 11 تا 15 سوره نجم حديثي از علي بن ابراهيم آمده است:
و أما الرد علي من أنكر الرؤية ... عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهي عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوي،