پس نظر كن كه بس عجيب تر است خلقت غريب انسان از بناى زمين و آسمان «فَتَبارَكَ اللّه أحْسَنُ الْخالِقينَ»^۱ و اين يك اشاره كلام شريف حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است كه فرموده : «من عرف نفسه فقد عرفه ربّه» . ^۲
و اختلاف نموده اند حكماء صاحب نظر و استدلال ، و علماء با بصيرت و كمال ، در اين كه ديدن به چه عنوان متحقّق مى شود ، پس حكماء رياضييّن را اعتقاد آن است كه شعاعى بيرون مى آيد از چشم مى رسد به آن چيزى كه ديده مى شود و اين باعث رؤيت است ؛ و به اين قول رفته است عارف ربّانى خواجه نصيرالدين طوسى قدس سره. ^۳
و ظاهرتر در نظر فقير اين قول است زيرا كه اماراتى كه در رؤيت مشاهده مى شود ـ از ذكر آنها به طول مى انجامد كلام ـ شاهد بر اين قول است ، و از آن طرف دليلى بر بطلان اين به جز استبعاد نيست و وهن آن در نظر خرد خرده بين پر ظاهر است ، چه قادرى كه تنگناء ظلمانى خيال را جلوه گاه صور زيبايى كون و مكان و ميدان جولان نقش جهان گردانيد ، چه شگفت اگر تير نظر مور ناتوانى را به يك چشم زدن از هفت قبّه آسمان بگذراند ، با آن كه ما نمى گوييم كه جوهرى از چشم بيرون مى آيد و به مرئيّات مى رسد تا آن كه كمال استبعاد داشته باشد ، يا آن كه عرضى از او منتقل مى گردد تا آن كه عقل از آن ابا و امتناع نمايد ، بلكه مى گوييم كه در مقابل باصره مخلوق مى گردد ضوء ضعيفى چنان كه در مقابل اشياء نيّره مانند آفتاب و كواكب و نار و بر وفق وقوع آن شعاع به نحوى كه مبيّن گرديده در علم «مناظر و مرايا» واقع مى گردد ابصار ، و عقل بينا را از اين چندان استبعادى نيست.
و اين قول را در اصطلاح اهل علم قول به خروج شعاع مى گويند و ارباب اين قول نيز در ميانه خود اختلاف بسيارى در كيفيّت خروج و وقوع آن شعاع دارند ، و از ذكر آنها بسى به طول مى انجامد كلام.