و صبر به كار مى برد و به آن صبر و تفكّر او را خشنودى حاصل مى شود و مى تواند بود كه اين صبر و تأمّل را به قصد خشنود شدن بجا آورد و در خشمناك شدن نيز نظير اين متصوّر است ، مانند اينكه كسى خواهد كه بر كسى خشمناك شود و قبايح اعمال او را مفصّلاً تصوّر كند و به ياد آرد ، تا در نفس او مادّه خشم به هيجان آيد و عادت انسان بر اين نهج جارى است كه از تذكّر و ياد آوردن احوال و وقايع گذشته خشنود و خشمناك مى شوند و بعضى از مردم در اين باب زيادتى ديگران دارند.
و نيز مى تواند بود كه به خوردن بعضى ادويه ، متوصّل به خشم و خشنودى شوند و ظاهراً به تجربه پيوسته كه هر گاه مبرّدات بكار برند ، دير خشمگين مى شوند و به خشنودى اقرب مى باشند و اگر مسخّنات استعمال كنند برعكس آن مى باشد .
و اگر خواهيم كه حكم كلّى باشد و شامل همه افراد رضا و غضب شود ، مى توانيم گفتن كه مراد ، مباشرت رضا و غضب است ، يعنى مباشرت رضا و غضب مانند مباشرت ساير افعال اختياريّه نيست ، مانند برخواستن و نشستن كه آن برخواستن و نشستن به اختيار است و آدمى در حين نشست و برخاست ۱ اختيار دارد و مضطرّ نيست ، اگر خواهد برمى خيزد و اگر خواهد مى نشيند ، به خلاف رضا و غضب كه آدمى در حين وقوع آن اختيار ندارد ، بلى گاهى هست كه آدمى در اسبابى كه منجرّ به آن مى شود اختيار مى دارد و مطلوب از حديث اين است كه آدمى در حين وقوع رضا و غضب اختيارى ندارد ، بر وجهى كه اگر خواهد كه خشنود نشود ، تواند خشنود نشد و اگر خواهد كه غضبناك نشود ، تواند غضبناك نشد و آن حالت نفسانى را از خود دفع تواند كرد و در غير آن حالت ، احداث خشنودى و خشمگينى در خود تواند كرد.
