يعنى آن كسانى كه در نماز خود فروتنى كنندگان و ترس كارانند.
و خشوع در باطن و ظاهر هر دو مى باشد أمّا خشوع باطن پس مراد به آن توجّه دل است به جانب معبود حقيقى و خوار داشتن نفس در مقام بندگى و به ترس آوردن آن از نافرمانى الهى و قهر و سخط جناب بارى ، و اين معنى را مراتب متفاوته و درجات مختلفه مى باشد. پس اگر غفلت بالكليّة از نماز و بندگى حاصل شود به حدى كه استدامت حكمى ^۱ نيّت كه علما در نماز اعتبار آن كرده اند بر هم خورد باعث بطلان نماز مى شود ، چنان كه در رساله موسومه به نيّت صادقه تحقيق آن كرده ايم.
امّا اگر به آن حد نرسد باعث بطلان نماز نيست. ليكن هر چند توجّه و التفات به جانب جناب كبريا و محافظت حدود و اركان نماز و اعراض و غفلت از ماسوى زياده گردد باعث كمال نماز و علوّ درجه و مزيد اجر و ثواب مى گردد ، تا آن كه به حدّ توجّه اميرالمؤمنين عليه السلام مى رسد كه مروى است كه روح تقدّس نژاد آن حضرت به نحوى در نماز توجّه به جانب حق تعالى و بندگى جناب او داشت كه بالكليّة از غير غافل بود و اگر پيكان تير از جسد مبارك او مى كشيدند احساس به الم آن نمى فرمود. ^۲
و روايت كرده زرارة بن اعين كه فرمود به من حضرت امام محمّد باقر عليه السلام كه وقتى كه بر مى خيزى به سوى نماز پس بر تو است رو كردن به دل به جانب نماز ، چه جز اين نيست كه حساب كرده مى شود براى تو از جمله نماز آنچه رو آورده باشى بر آن به دل خود. ^۳
و در خبر ديگر وارد شده كه عادت حضرت سيد الساجدين عليه السلام اين بود كه چون بر مى خواست به سوى نماز ديگرگون مى شد رنگ روى مبارك او پس چون به سجده مى رفت سر خود را بر نمى داشت مگر اين كه پاشيده مى شد عرق او. ^۴
و امّا خشوع ظاهر پس مراد از آن به آرام داشتن اعضاء و جوارح است و منع نمودن