درنگي در تأويل روايات
مجتبي مطهري (الهامي) ۱
چکيده
تأويل از مباحث ميان رشتهاي است که با علوم قرآن، حديث، فلسفه، کلام و عرفان پيوند داشته و هر کدام از اين علوم از منظري خاص به آن مينگرند. مذاهب مختلف اسلامي نيز رويکردي متفاوت به آن داشتهاند. برخي چون اسماعيليان و متصوفان راه افراط را در تأويل پيش گرفته و عدهاي نيز همانند اهل حديث، منکر هرگونه تأويلي بودهاند. اين نوشتار درصدد بيان معناي اصطلاحي تأويل و گستره معنايي و کارکردهاي تأويل الحديث، و نيز بيان ديدگاههاي مخالفان و موافقان تأويل الحديث در حوزه حديث شيعه است.
کليدواژهها: تأويل، تأويل الحديث، تأويل ادبي، حل تعارض، موافقان تأويل، مخالفان تأويل.
درآمد
در برخي از احاديث نميتوان معناي ظاهري را پذيرفت و قرينه قطعي وجود دارد که مراد گوينده، خلاف ظاهر حديث بوده است. اين قرينه ممکن است نصوص قرآن و احاديث ديگر يا دليل عقلي قطعي يا عرف متشرعان باشد. گاهي نيز يک حديث به جهت برخي مصالح، به اجمال يا با الفاظ مجازي و کنايي و ... صادر شده است. به نظر عالمان و فقيهان، اين احاديث را، جز به ضرورت و وجود شواهد قطعي نبايد رد کرد، بلکه، در صورت امکان، بايد به تأويل آنها پرداخت. اين تأويل نيز نبايد خلاف حکمت تشريع و کلام شارع يا اجماع امت باشد يا موجب ابطال احاديث صحيح ديگر شود. ۲
تأويلحديث ـ و به تعبير ديگر تأويل الفاظ، خواه قرآني و خواه حديثي ـ در کتابهاي اصول فقه نيز کاربرد دارد و عالمان اصول در باره تأويلپذيري الفاظ و ضوابط تأويل، از جوانب گوناگون بحث کردهاند. ۳ فقيهان و اصوليان و محدّثان گاهي اصطلاح تأويل الحديث را به معناي حل تعارض احاديثِ داراي اختلاف به کار ميبرند، چون هر يک از احاديث متعارض قرينهاي ميشود که از ظاهر روايت ديگر دست
1.دانشجوي دکتري و عضو هيأت علمي دانشگاه علامه طباطبايي.
2.التعارض والترجيح بين الادلة الشرعية، ج ۱، ص ۲۸۸؛ شرح مشکل الاثار، ج ۱، مقدمة ارنؤوط، ص ۳ ـ ۴.
3.ر.ک : روشهاي تأويل قرآن : معناشناسي و روش شناسي تأويل در سه حوزه روايي، باطني و اصولي، ص ۲۶۷ ـ ۳۰۸.
