اين مراكز سه گانه نسبت به حديث شيعه، «امّ المراكز» به شمار مى رفتند. البته مركز حديثى چهارمى نيز در مدينه بود كه در باره آن، وقت ديگر بايد سخن بگوييم .
در طول سه قرن ـ كه محدّث كلينى در بخش پايانى آن قرار گرفته ـ ، كتاب هاى حديثى ارزشمندى به رشته تأليف درآمده بودند كه برخى از آنها را به عنوان جوامع اوّليه ياد مى كنند ، مانند :
1 . الجامع ، نگارش احمد بن محمّد بن ابى نصر، معروف به «بزنطى» كه از ياران امام رضا و امام جواد عليهماالسلام است . او كتابى به نام الجامع نگاشته كه يكى از جوامع نخستين به شمار مى رود. وى در سال 221ق، درگذشته است .
2 . الثلاثون، نگارش دو محدّث بزرگ حسن بن سعيد و حسين بن سعيد اهوازى كه از ياران امام رضا و امام جواد عليهماالسلامبودند . ابن نديم در الفهرست خود مى گويد : «آنان از داناترين اهل زمان خود به فقه و آثار و روايات و مناقب به شمار مى رفتند» .
نجاشى در رجال خود ، فهرست كتاب هاى الثلاثون را ياد كرده كه آغاز آنها «كتاب وضو» و پايان آنها «حدود و ديات» است .
3 . المحاسن ، نگارش احمد بن محمّد بن خالد (م 274 ق) مشتمل بر نود كتاب كه بخشى از آنها در دو جلد چاپ شده است و اين شخصيت حديثى در سال 272 ق درگذشته است .
4 . نوادر الحكمة، نگارش محمّد بن احمد بن يحيى، مؤلف كتاب نوادر الحكمة كه كتابى بزرگ است . وى در حوالى سال 293 ق، درگذشته است .

نگارش جوامع ثانويه ، از چه زمانى شروع شده است؟

آن گاه كه شيخ كلينى در حديث ، به حدّ كمال رسيد ، آستين همّتْ بالا زد و جامع نوينى به عرصه حديث عرضه كرد و آن الكافى است كه در هشت جلد چاپ شده و بيش از شانزده هزار حديث را در خود جاى داده است .