آشنایی با نویسنده و نگاشته او
ابو جعفر محمد بن حسن بن فروخ صفّار قمی (م290ق)۱ از اصحاب امام حسن عسکری علیه السلام است.۲ نجاشی او را به «... وجهاً فی أصحابنا القمیینَ ثِقَةً عظیمَ القدرِ راجحاً قلیلَ السِقط فِی الرِّوایةِ» ۳ توصیف می‌کند. در میان نگاشته‌های او _ که بیشتر فقهی است _ کتاب‌هایی چون: الردّ علی الغلاة و بصائر الدرجات نیز وجود دارد.۴ کتاب بصائر الدرجات امروزه بر جای مانده است. آورده‌اند که کتاب دو نسخه کوچک و بزرگ داشته،۵ و کتاب موجود را نسخه بزرگ و کامل بصائر دانسته‌اند.۶ این کتاب در ده جزء و 188 باب تدوین شده و در مجموع، 1881 حدیث را در خود جای داده است.۷ محتوا و درون‌مایه احادیث این کتاب بر دو محور علم ائمه و قدرت‌های ماورایی ایشان می‌چرخد. چنین به نظر می‌آید که صفّار از خلال نگارش یک فضیلت‌نامه روایی درصدد تبیین مقام و منزلت واقعی ائمه و تحلیل دقیق صفات و ویژگی‌های منحصر به فرد ایشان بوده است.
کلینی در روایات اعتقادی کتاب الکافی و در گزینش روایات، انتخاب عناوین و چینش ابواب، به ویژه در احادیث مربوط به علم امام، از بصائر الدرجات بسیار اثر پذیرفته است،۸ ولی چنان که شیخ طوسی گزارش می‌دهد، محمد بن حسن بن ولید، از دانشیان اثرگذار مکتب قم و استاد شیخ صدوق، از میان کتاب‌های صفّار، بصائر الدرجات را روایت نکرده است. در تحلیل این عملکرد گمانه‌های مختلفی زده شده است. برخی دلیل آن را غلوآمیز بودن روایات بصائر دانسته‌اند.۹ برخی هم معتقدند که ابن ولید کتابی با عنوان بصائر الدرجات منتسب به صفّار نمی‌شناخته است.۱۰
1.. برای دیدن شرح حال کامل، مشایخ و شاگردان و آثار وی، ر.ک: الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۵۱۶؛ ج۳، ص۱۲۴؛ ج۵، ص۱۴۹؛ ریحانة الأدب، ج۳، ص۴۵۲؛ ج۲، ص۴۱۸؛ معجم المؤلّفین، ج۹، ص۲۰۸.
2.. رجال الطوسی، ص۴۰۲، ش۵۹۰۰.
3.. رجال النجاشی، ص۳۴۵، ش۹۴۸.
4.. همان، ص۳۴۵، ش۹۴۸؛ الفهرست، ص۴۰۸، ش۶۲۲.
5.. وسائل الشیعة، ج۳۰، ص۱۵۵.
6.. الذریعه، ج۳، ص۱۲۴.
7.. برای دیدن فهرست تفصیلی این ابواب، ر.ک: «صفّار و کتاب بصائر الدرجات»، ص۱۰۵ – ۱۱۰.
8.. «گسترۀ علم امام در مقایسۀ روایات اصول الکافی و بصائر الدرجات»، ص۱۴۹ - ۱۶۵.
9.. روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۱۴، ص۲۴۰؛ تنقیح المقال، ج۳، ص۱۰۳؛ «صفّار و کتاب بصائر الدرجات»، ص۹۲.
10.. «تبار‌شناسی کتاب بصائر الدرجات و نویسندۀ آن»، ص۶۸.
