پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظِلَّة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست
حمید باقری۱
چکیده
بسیاری از آثار باقی مانده نُصیریه از سده‌های میانه حاوی نقل قول‌های فراوانی از میراث مفقود غلات کوفه‌اند که می‌توان بدان‌ها به مثابه منابعی واسطه در بازیابی محتوای آن میراث و به تبع شناخت بی‌واسطه تعالیم غلات تکیه کرد. کتاب الأظلة یکی از همین میراث غالیان است که فقراتی از آن به واسطه چهار متن کهن نُصیری در دسترس است. تعیین تاریخ حدودی تألیف این منابعِ واسطه می‌تواند در تاریخ‌گذاری کتاب الأظلة و حتی شناسایی مؤلف آن راه‌گشا باشد. شواهد متنی موجود مؤید تألیف این منابع نُصیری در سده‌های سوم و چهارم است که بدین ترتیب، می‌توان در تاریخ‌گذاری کتاب الأظلة زمانی پیش از سده دوم و سوم را برآورد کرد. در منابع کتاب‌شناختی امامیه از سه مؤلفِ کتاب الأظلة یاد شده است: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و دیگری ابوجعفر محمد بن سنان زاهری؛ مؤلفانی که دوره حیات آنها با بازه زمانی حدودی تألیف کتاب مورد بحث همخوانی دارد. بنا بر اَسنادی که در منابع نُصیری در باره کتاب الأظلة در دست است، احتمال تعلق کتاب به محمد بن سنان بیش از دیگران است.
کلیدواژه: کتاب الأظلة، کتاب الأشباح و الأظلة، أظلّه، غلات کوفه، نُصیریه، سلسلة التراث العلوی
یک. مقدّمه
تصور عمومی بر آن است که میراث فکری غلات جز چند متن معدود مستقل و آنچه در
1.. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران (Bagheri.h@ut.ac.ir).
