پژوهشی در تاریخ‌گذاری و شناسایی مؤلف کتاب الأظِلَّة؛ اثری بازمانده از غُلات کوفه در سده‌های نخست - صفحه 156

لا به لای کتب فِرق، ملل و نحل و برخی کتب تاریخی در باره اندیشه‌ها و باورهای گروه‌های مختلف آنها آمده و آنچه به دست محدثان بزرگ امامی مانند کلینی (م329ق) پالایش و گزینش شده، چیزی باقی نمانده است. تاریخ‌گذاری آنچه از اندک آثار اصیل غلات باقی مانده به شدت دشوار است. نهایت چیزی که می‌توان گفت آن که به نظر می‌رسد برخی از این آثار، همچون أمّ الکتاب،۱ کتاب الصراط،۲ کتاب الهفت و الأظلة یا کتاب الهفت الشریف۳ و کتاب الاُسُس۴ از لایه‌های متنی متعدد _ که هر یک به تاریخی مختص به خود تعلق دارند _ تألیف شده‌اند.

در مجموعه‌های فهرستی و کتاب‌شناختی شیعی نام شماری از غالیان دیده می‌شود که کتاب‌های متعددی را تدوین کرده‌‌اند. بر این اساس، تردیدی باقی نمی‌ماند که غلات آثاری بیش از آنچه اشاره شد، داشته‌اند؛ اما بیشتر آنها از میان رفته است.۵ با این همه، شواهد

1.. متنی چند لایه که تاریخ بخش اصلی آن به احتمال، به اواخر سدۀ سوم و اوایل سدۀ چهارم هجری بازمی‌گردد که ترجمۀ فارسی آن باقی مانده است. برای متن ترجمۀ آن، ر.ک: "UmmuÞl-kitāb”, pp. ۱-۱۳۲.برای پژوهشی متأخرتر در بارۀ این کتاب و اطلاع از مطالعات صورت گرفته در بارۀ کتاب، ر.ک:"The Legend of ÝAbdallāh ibn SabaÞ and the Date of Umm al-Kitāb”, pp. ۱-۳۰.

2.. اثری منسوب به مفضل بن عمر جُعفی که ظاهراً در حدود اواخر سدۀ سوم و آغاز سدۀ چهارم هجری نوشته شده است. این کتاب در کنار دیگر موضوعات، به تفصیل به موضوع مراتب هفت‌گانۀ مؤمنان و امکان صعود ایشان و تقرّب به خداوند پرداخته است. متن این کتاب به همت منصف بن عبدالجلیل (بنغازی: دار المدار الإسلامی، ۲۰۰۵م) و نیز در سلسلة التراث العلوی: المجموعة المُفضّلیة (دیار عقل: دار لأجل المعرفة، ۲۰۰۶م، ج۶، ص۹۵-۱۶۶) چاپ شده است. در بارۀ انتساب این کتاب به مفضل بن عمر، ر.ک: «مفضل بن عمر جعفی و کتاب الصراط منسوب به او»، ص۲۹ - ۳۰.

3.. این کتاب دومین اثر منسوب به مفضل بن عمر جعفی است، تألیفی چند لایه که تقریباً میان سده‌های دوم و پنجم هجری در کوفه و شام نوشته شده است. این کتاب، علاوه بر موضوعاتی که در کتاب الصراط وجود دارد، به بحث در بارۀ اندیشۀ «سایه‌ها» و «ارواح» (أظلة و أشباح) نیز پرداخته است. این اثر برای نخستین بار به وسیلۀ عارف تامر و ایگناس خلیفه در سال ۱۹۶۰م، در بیروت با عنوان کتاب الهفت و الأظلة چاپ شد. تامر بار دیگر، این کتاب را با استفاده از نسخه‌های مختلف در سال ۱۹۸۱م، در بیروت منتشر کرد. همین چاپ بار دیگر در سال ۲۰۰۷م، نشر یافت. این اثر با عنوان الهفت الشریف من فضائل مولانا جعفر الصادق(، با تحقیق دکتر مصطفی غالب (بیروت: دار الأندلس) چاپ گردید. در سال ۲۰۰۶م، نیز در سلسلة التراث العلوی: المجموعة المُفضّلیة (ج۶، ص۲۸۹ - ۴۲۳) چاپ شد.

4.. احتمالاً در زمان امام رضا(، امامت ۱۸۳- ۲۰۳ق) نوشته شده است و موضوعاتی مانند تجلی خداوند بر روی زمین، درجات هفت‌گانۀ مراتب معنوی مؤمنان و غیره را مطرح کرده است. این کتاب برای نخستین بار توسط جعفر الکنج الدندشی در کتاب مدخل إلی المذهب العلوی النصیری (اربد، ۲۰۰۰م، ص۷۳ - ۱۵۶) منتشر شد. بعدها در سال ۲۰۰۹م، نیز الدار البیضاء آن را چاپ کرد. متن کتاب در سلسلة التراث العلوی (۲۰۰۸م، ج۹، ص۴۵ - ۱۳۹) نیز در دسترس است.

5.. صفری فروشانی، فهرستی از اسامی صد و بیست راوی متهم به غلو فراهم آورده است. همچنان که خود او یادآور شده است، تعلق همۀ این افراد به جریان‌های غالی قطعی و یقینی نیست. برای این فهرست، ر.ک: غالیان، ص۳۴۵ - ۳۵۹.

صفحه از 179