خطبه‏های بلیغ خویش، پایه‏های این فن را استوار ساخت.^۱

در عصر جاهلی نیز، خطبه بدان سبب که همواره علل ایراد آن موجود بود، رواج فراوان داشت... هر کس برای دفاع از خود و قومش، یا برای فخر یا منافرت، یا دفاع از شرف و حیثیت قوم، و یا اصلاح میان دوتن یا دو گروه یا دو قبیله، یا دعوت به تفاهم و صلح، یا تحریض به جنگ و انتقام، یا سفارت نزد سران قبایل و بزرگان یا نزد ملوک و عمالشان به ایراد خطابه نیاز داشت. اعراب بدوی خطابه خود را به نوع خاصی در اعیاد و محافل بزرگ و بازارهای متعدد ایراد می‏کردند و خطیبان مقام شامخی داشتند.^۲

بنا بر این، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم با استفاده از هنری که میان اعراب بود، به تبلیغ و تبیین اهداف رسالت خویش پرداخته و مخاطبان خود را از این طریق (در قالب خطابه) متنبه و آگاه نمودند.

محتوا

از آن‌جا که خطیب جمعه باید متناسب با شرایط فکری، ذهنی، اجتماعی و فرهنگی و ظرفیت‏های علمی مخاطب خود به ایراد خطبه بپردازد، به همین دلیل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز _ که پیشوای خطیبان است و همه فصحا و بلغا به این حقیقت اذعان کرده‏اند و به عنوان فصیح‌ترین عرب، قدرت بیان و فصاحت و بلاغت آن حضرت را در مقام خطابه ستوده‏اند _ با تأثیرپذیری از محیطی که در آن‌جا به پیامبری مبعوث شده‏اند و زندگی می‏کردند، خطبه‏های جمعه و عیدین را ایراد فرموده‏اند. نیز به دلیل این که حضرت پس از هجرت، شرایط و موقعیت مناسب را برای اقامه نماز جمعه و عیدین یافته، با توجه به شرایط مختلف حاکم بر شهر مدینه به بیان این جملات پرداخته‏اند:

ویژگی‏های شهرمدینه و مردم آن

اهالی مدینه در اصل، مردمان مهاجر یمن بودند که در قدیم الایام نوعی تمدن ابتدایی داشتند. آنها نه همانند مردمان بیابان‌گرد عرب، قلب‏های خشن داشتند و نه هم‌چون مردم قریش در فضای روانی خاصی به دنبال امتیازات ویژه و مصالح منطقه‏ای بودند.^۳ در باره ماهیت ترکیب ساکنان یثرب باید گفت که آنها از دو قبیله اوس و خزرج و یهودیان تشکیل