رحلت ایشان ایراد شده است، می‏توان نتیجه گرفت که ادبیات بیشتر‏ خطبه‏ها به دلیل فراهم بودن شرایط برای تبلیغ دین، تبلیغی و ارشادی است و این که در مواردی نیز حالت انتقادی به خود گرفته است، مقصود اصلاح آسیب‏ها بوده است.

عوامل تأثیرگذار بر ادبیات خطبه‏ها

در بررسی یک متن و یا به عبارت دیگر سخن، توجه و دقت در عواملی که در ارائه، تعیین و تغییر سبک آن کلام مؤثر بوده‏اند، ضروری می‏نماید. به عبارت دیگر، پیش‌فرض‏های گوینده آن در سه سطح محتوا، لفظ و ساختار و قالب قابل بررسی است که بررسی تنوع موضوعی خطبه‏های جمعه و عیدین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و ادبیات آن نیز از مصادیق این امر است. این نکته نیز قابل ذکر است که بررسی موارد یاد شده نیاز به کسب اطلاعات دقیق تاریخی دارد و این مسأله با مراجعه به منابع تاریخ اسلام و تحلیل زمان ایراد خطبه‏ها توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم محقق شده است. اینک بررسی هر کدام از موارد ذکر شده:

ساختار و قالب

اسلوب‏های رایج در کلام عرب عصر نزول قرآن و دوره جاهلی به لحاظ شکل و قالب بیشتر بر چهار روش است:

اسلوب محاوره (که در مکالمات روزمره متداول بود و مخصوص قبیله و طایفه خاصی نبود)، اسلوب خطابه (که میان خطبا و بلغای عرب رایج بود)، اسلوب شعر (که مبنی بر بحرهای معروف عروضی است) و اسلوب سجع تکلف آمیز (که میان گروهی از اعراب متداول بود).^۱

از میان این اسلوب‏ها، اسلوب محاوره و اسلوب خطابه در کلام نبوی مشهور است. از آن‌جا که محور این پژوهش خطبه‏های جمعه و عیدین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است، تنها به بررسی اسلوب خطابه _ که یکی از ساختارها و شکل‏های مورد استفاده حضرت در کلام ایشان است _ می‏پردازیم.

خطابه روشی از روش‏های تبلیغ و اعلان دینی و سیاسی مورد نیاز حکومت نوپای اسلامی بود که مورد استعمال نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در طول دوران حیات رسالت ایشان واقع شد؛ به طوری که بنا به ادعای برخی مورخان و پژوهش‏گران ادبیات عرب، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با