جامعه اسلامی، زمان شناسی و مخاطب شناسی ایشان دارد که بسیار عالمانه و با در نظر گرفتن زمان و مکان و نیز با در نظر گرفتن مخاطبان ایراد گردیده است. به طور خلاصه، ادبیات خطبه‏ها را می‏توان در دو قسمت بیان کرد:

الف. مرور ادبیات خطبه‏ها،

ب. عوامل تأثیرگذار بر ادبیات خطبه‏ها.

مرور ادبیات خطبه‏ها

به طور کلی ادبیات خطبه‏های جمعه و عیدین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را می‏توان به دو بخش تبلیغی و انتقادی تقسیم کرد. اینک توضیح هر کدام از موارد یاد شده:

1. تبلیغی و ارشادی

حجم نسبتاً زیادی از ادبیات خطبه‏های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تبلیغی است. تصحیح ساختار اعتقادی مردم، بیان فرایض الهی، تشریع احکام الهی، آموزش آداب و سلوک اسلامی، سفارش به حیاتی اخلاق‌مدارانه و متصف شدن به فضایل اخلاقی، اولویت‏بندی ارزش‌ها در یک جامعه دینی و بیان ده‌ها مورد دیگر؛ آن هم با لحنی سراسر دلسوزانه و مشفقانه حکایت از آن دارد که حضرت در روز جمعه به عنوان مبلغی که شیوه‏های تبلیغی او بر اساس وحی الهی و ناشی از شدت اشتیاق ایشان به هدایت مردم است، تمام همت و عزمشان این است تا نظام فکری، عقیدتی و اخلاقی جامعه را اصلاح کرده، اعضای آن را به عمل کردن به آموزه‏های دینی ترغیب و تشویق نموده و شؤون مختلف دین اسلام را به آنها تعلیم دهند. با توجه به این که بخش اعظم خطبه‏های جمعه و عیدین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با چنین ادبیاتی بیان گردیده‏اند، از این رو، از ذکر موارد مصداقی پرهیز نموده و فقط به ذکر موارد کلی، بسنده می‏کنیم.

2. انتقادی

حاکم شدن آداب و رسوم غلط جاهلیت در جامعه و عدم آشنایی مردم با رفتارهای صحیح اجتماعی در زمان حیات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم موجب شده است ادبیات برخی از خطبه‏ها، مانند خطبه‏هایی که پیامبر اسلام در باره آداب نظافت سخن می‏گویند، حالت انتقادی به خود گرفته و ایشان نارضایتی خود را از وضعیت موجود اعلام فرمایند.

بنا بر این، هر چند تعداد خطبه‏های جمعه و عیدین _ که از حضرت به دست ما رسیده _ بسیار اندک است، امّا از آن‌جا که این خطبه‏ها از زمان ورود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به شهر مدینه تا زمان