پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به ابومحمّد حسن بن علی بن شعبة حرّانی، محدّث شناخته‌شدۀ شیعی - صفحه 64

دقیقاً دانسته نیست که چرا خصیبی به ‌طور خلاصه به سؤالات پاسخ گفته و حتی در مواردی نسبت به ارائه پاسخ بی‌تمایل بوده است. پاسخ احتمالی که فریدمن در این باره ارائه کرده، آن که شاید فرد پرسش‌گر در زمان طرح این سؤالات هنوز در مراحل اولیه شروع آشنایی با آموزه‌های مذهب نُصیری بوده است.۱ از این رو، خصیبی از ارائه پاسخ‌های تفصیلی و عمیق پرهیز کرده است.

ابو سعید میمون بن قاسم طبرانی (م426 یا 427ق) در دو اثر خود، کتاب الرد علی المرتد۲ و تعلیقة بر الرسالة الرستباشیة خصیبی، به این مجموعه استشهاد کرده است.۳ افزون بر این، پیش‏تر نیز گفتیم که طبرانی در چند جا نام ابو محمد حسن بن شعبة حرّانی را یاد کرده است که مواردی از آن، از همین اثر مسائل ابن شعبة حرّانی نقل شده است.۴ بدین ترتیب، تدوین چنین اثری در آن زمان تأیید و اصالت تاریخی و انتساب آن به ابو محمد حسن بن علی بن شعبة حرّانی قابل اثبات است.

4. کتاب الإبتداء

حمزة بن علی بن شعبة حرّانی در جایی از کتاب حجة العارف خود، حدیثی را از حسن بن شعبة حرّانی نقل کرده است («قال أبو محمد الحسن بن شعبة الحرّانی _ شرّف الله مقامه _ فی کتابه المعروف بحقائق أسرار الدین...»). پس از دو پاراگراف کوتاه، حدیثی دیگر از مؤلفی با کنیه همسانِ حسن بن شعبة آورده است («و قال أبو محمد فی کتابه المعروف بکتاب الإبتداء...»).۵ مشابهت کنیه دو مؤلف از یک‌سو و وجود نام یونس بن ظبیان در آغاز سند هر دو حدیث از سوی دیگر و هم‌چنین شباهت محتوای هر دو آنها را می‌توان شواهدی بر این امر دانست که مؤلف کتاب الإبتداء نیز شاید همان ابو محمد حسن بن شعبة حرّانی است.

این که حمزة بن علی حرّانی در یادکرد نام مؤلف کتاب الإبتداء به ذکر کنیه وی بسنده

1.. Friedman, p. ۲۶۵.

2.. ظاهراً این اثر امروزه در دسترس نیست. ر.ک: Friedman, p. ۲۷۹.لویی ماسینیون بر این نظر بوده است که مقصود از «المرتد» در عنوان اثر، شخص ابن خَلّاد یعنی ابو ذهیبة اسماعیل بن خلاد (از پیروان اسحاقیه) است، که در این صورت این اثر را می‌توان ردیه‌ای بر اندیشۀ وی دانست. ر.ک: Massignon, no. ۴۴؛ نیز ر.ک: مذاهب الإسلامیین، ص۱۱۷۵، ش۴۴.

3.. مسائل، مقدمۀ محققان، ص۱۸۷.

4.. برای این موارد ر.ک: تعلیقه بر الرسالة الرستباشیة، ص۱۰۵، ۱۰۷، ۱۲۹. برای این نقل قول‌ها در مسائل ابن شعبة به ترتیب ر.ک: مسائل، ص۱۸۸؛ المسألة الرابعة، ص۱۹۰؛ المسألة الثانیة عشر، ص۱۹۰؛ المسألة التاسعة.

5.. حجة العارف، ص۲۶۹ - ۲۷۰.

صفحه از 70