بطن برشمرده است.۱
لذا چنین به نظر میرسد که سبعه احرف در این روایت ناظر به مساله وجوه و بطون قرآن باشد.
هـ . به لحاظ لغوی نیز حمل «أحرف» بر «وجوه» اشکالی ندارد؛ زیرا زمخشری (م538ق)، در ذیل روایتی که جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «إن الله تعالی یأْمُرك أن تُقْرِی‌ء أُمَّتَك علی سَبْعَةِ أَحْرُف»،۲ تصریح کرده که مراد از أحرف «الوجوه و الأَنحاء التی ینحوها القراء، یقال: فی حَرْفِ ابنمسعود كذا؛ أی فی وَجْهِه الذی یَنْحَرِفُ إلیه من وُجُوه القِراءة» است. وی در ادامه، احرف در روایت «نزل القرآن علی سبعة أحرف كلّها كَافٍ شَافٍ فاقْرَءُوا كما عُلِّمتم»۳ را نیز بر «وجوه» حمل کرده است.۴ ابناثیر (م606ق) نیز در النهایة فی غریب الحدیث مینویسد:
الحَرْفُ فی الأصل: الطّرف و الجانب، و به سمّی الحَرْفُ من حُرُوف الهجاء.۵
و. در برخی از منابع روایی متقدم عامه، پس از روایت نزول قرآن بر سبعة أحرف، عبارات «ظهر و بطن» نیز در روایت وجود دارد که مراد از صدر روایت را مشخص نموده، روایت مذکور را ناظر به بطون قرآن دانسته است؛ به عنوان نمونه، ابویعلی موصلی (م307ق)، طبری (م310ق)، ابنحبان (م354ق) و طبرانی (م360ق) به اسناد خویش، از ابن مسعود، از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کردهاند که حضرت فرمود:
إن القرآن نزل علی سبعة أحرف، لكل آیة منها ظهر و بطن، و لكل حد مطلع.۶
البته در حلیة الأولیاء و تاریخ مدینة دمشق در ادامه، روایتی شبیه این روایت، از ابن
1.. «و لا ینافی ذلک ما ورد من السبعین بطنا ونحوه لأن البطون لها بطون، کما ورد فی الخبر أیضا(إن لکل بطن بطنا حتی عد إلی سبعین» (جواهر الکلام، ج۹، ص۲۹۵).
2.. مسند أبی داود الطیالسی، ص۷۶؛ المصنف، ج۷، ص۱۸۲؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۲۰۴؛ سنن أبی داود، ج۱، ص۳۳۲؛ سنن النسائی، ج۲، ص۱۵۳؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۵؛ صحیح ابن حبان، ج۳، ص۱۳؛ السنن الکبری، ج۲، ص۳۸۴.
3.. غریب الحدیث، ج۳، ص۱۵۹؛ و نیز چنین نقل شده: «نزل القرآن علی سبعة أحرف، کلّها شاف کاف، فاقرؤوا کیف شئتم» (تأویل مشکل القرآن، ص۲۹- ۳۰)؛ همچنین: «أنزل القرآن علی سبعة أحرف کلها شاف کاف» (مسند ابنراهویه، ج۵، ص۱۹۳؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۱؛ إعراب القرآن، ج۵، ص۱۸۲).
4.۱ الفائق فی غریب الحدیث، ج۱، ص۴۲.
5.۱ النهایة فی غریب الحدیث، ج۱، ص۳۶۹.
6.. مسند ابی یعلی، ج۹، ص۸۰ - ۸۲؛ جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۹؛ صحیح ابن حبان، ج۱، ص۲۷۶؛ المعجم الکبیر، ج۱۰، ص۱۰۵- ۱۰۶.
