زمانهای طولانی در آن درنگ کنند. پس کسی نباید بدین امید متکی باشد که از آتش خارج میشود. از حضرت باقر علیه السلام چنین رسیده که فرمود: این آیه: «لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً» در باره کسانی است که در آتش همیشه نمیمانند و از آن خارج میگردند.
حدیث مختصر و جامعی از ابن ابی عمیر رسیده که گوید از موسی بن جعفر علیه السلام شنیدم که میگفت: «جز اهل کفر و انکار و گمراهی و شرک را خداوند در جهنم مخلد نمیدارد».۱
شاید پاسخی نیز برای این نقد وجود داشته باشد که سخن همو در مقدمه کتاب است:
خواننده عزیز، اگر در مطالب این مقدمه و قسمتی از کتاب اشتباه یا لغزشی یافتید، تذکر فرمایید و معذورم بدارید؛ زیرا در مدتی نگارش یافته که از همه جا منقطع بوده و به مدارک دسترسی ندارم، و مانند زندهای در میان قبر به سر میبرم.۲
ممکن است طالقانی در برهههایی از زندان و غیر آن، دسترسی خوبی به کتب علمی و تجربی داشته است، اما در همان زمانها دسترسی او به برخی کتب روایی و حوزوی مثلاً از سوی ساواک دچار محدودیتهایی بوده باشد و او با تکیه به حافظه قوی خود، به ذکر برخی احادیث پرداخته باشد.۳ توجه به اِسناد روایات را در کتاب تحقیقی او: اسلام و مالکیت در مقایسه با نظامهای اقتصادی غرب میبینیم. او در این کتاب، هنگام ذکر پارهای روایات، سلسله سند را میآورد:
عن محمد بن یعقوب، عن عدّة من أصحابنا، عن معاویة بن وهب، قال: سمعت أباعبدالله یقول...، سهلبن زیاد، عن ریّانبن الصلت أو رجل، عن ریّان، عن یونس، عن العبد الصالح علیه السلام ، قال...، عن هشام بن سالم، عن أبیخالد الکابلی، عن أبیجعفر قال....۴
با این همه، او در همین کتاب نیز روایاتی را همچنان بدون مأخذ و گویا با تکیه بر حافظه میآورد.۵
و یا تنها با ذکر این که روایت در الکافی یا مجمع البیان آمده، میآورد و توضیح و جزئیات
1.. ر.ک: تفسیر آیههای ۸۰ و ۸۱ از سوره بقره، در پرتوی از قرآن؛ السیرة النبویة، ج۳، ص۳۹.
2.. پرتوی از قرآن، ج۱، ص۱۲۰.
3.. نمونهای از نقلهای متعدد علمی، ارجاع و نیز توضیحات او را در باره دسترسی به کتابهای علمی در کتابخانه زندان، ر.ک: پرتوی از قرآن، ج۳، ص۹۹.
4.. اسلام و مالکیت در مقایسه با نظامهای اقتصادی غرب، ص۱۵۵- ۱۵۶.
5.. همان، ص۲۹۴.