در باره فهم‌هایی که از این روایت صورت پذیرفته است، باید گفت که بررسی‌ها در منابع حدیثی شیعی و اهل سنت نشان می‌دهد که همه فهم‌های ارائه شده را می‌توان به دو دسته تقسیم یا در دو قطب تعریف نمود؛ فهمی که مقصود از این روایت را انتظار گشایش و رفع سختی در زندگی می‌داند؛ به عبارت دیگر، انتظار گشایشِ دشواری‌ها و سختی‌های زندگی را داشتن، از بهترین کارهاست. این فهم در میان اهل سنت رواج تام دارد. این فهم از روایت را برای سهولت در ارجاع به آن، «فهم اخلاقی» می‌نامیم. فهم دیگری که از این روایت در منابع می‌توان یافت، آن است که مقصود، انتظار ظهور قائم آل محمد _ علیه السلام _ است؛ یعنی انتظار ظهور مهدی موعود _ علیه السلام _ را داشتن، از پسندیده‌ترین کارها برای مؤمن است. این فهم را تنها در آثار روایی شیعی می‌توان دید. این فهم را در این نوشتار فهم «قائم _ محور» می‌خوانیم. همچنین به جهت ارجاع آسان‌تر، در این نوشتار، فهم از روایت را «خوانش»^۱ از آن روایت، و فردی که روایتی را می‌فهمد، یعنی فهم کننده روایت را، «خوانش‌گر»^۲ می‌نامیم. ^۳

روایت «أفضل الاعمال انتظار الفرج» در منابع شیعی

در این بخش به بررسی دو مقوله در باره روایت مورد بحث در منابع شیعی می‌پردازیم: نخست، زمینه‌های صدور آن را بازشناسی می‌کنیم. دو دیگر، کاربردهایی را که این روایت در منابع حدیثی شیعه یافته است، برمی‌رسیم. هدف، آن است که دریابیم زمینه‌های خوانش این روایت در سنت شیعی چه بوده‌اند.

الف. زمینه‌های صدور

در میان زمینه‌های صدوری که برای نقل‌های گوناگون روایت مورد بحث ما، می‌توان از دل متون روایی برکشاند، برخی به مسأله قیام حضرت حجت _ علیه السلام _ به مثابه خوانشی از ترکیب «انتظار الفرج» اشاره مستقیم دارند. به این ترتیب، این موارد می‌توانند رهنمون‌گر خوانش‌گر شیعی مذهب باشند که کوشیده است تا این روایت و نقل‌های گوناگون آن را به سمت خوانش قائم _ محور از روایت مورد نظر ما ببرد. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم: