مختلفی عمل میکنند. واکنشها به این دو موقعیت را میتوان به دو گونه منفی و مثبت طبقهبندی نمود. واکنش مثبت به خوشایند، شکر و سپاسگزاری و واکنش مثبت به ناخوشایند، صبر و بردباری است که در مجموع، رضامندی از تکوین را تشکیل میدهند.۱ واکنش منفی به این دو موقعیت، الگوهای متفاوتی دارد که در آیات قرآن کریم و روایات پیشوایان دین مورد توجه قرار گرفته است.یکی الگوی «فرح_ قنوط» است.۲ برخی هنگام خوشایند بدمستی میکنند و هنگام ناخوشایند ناامید میشوند. الگوی دوم، «فرح _ کفران» است.۳ برخی به سبب غفلت از خدا، هر گاه با نعمت مواجه شوند، خوشحالی از نعمت نمیگذارد به یاد خدا بیفتد و هر گاه با عذاب و مصیبتی که ثمره کارهای بد خودشان است، مواجه شوند، باز طبع کفرانگرشان نمیگذارد به یاد پروردگارش بیفتد.۴ کفران میتواند به معنای نادیده گرفتن نعمتهای پیشین نیز باشد؛ بدین معنا که برخی افراد در دوران خوشایند بدمستی میکنند و در دوران ناخوشایند نعمتهای پیشین را نادیده میگیرند. الگوی سوم، «فرح، فخر _ یأس، کفران» است.۵ معنای ناامیدی، ناامیدی از بازگشت دو باره آن نعمت است که موجب کفران نعمت میشود؛ گویی او خود را طلبکار در آن نعمت میدانسته و آن را حق ثابت خود میپنداشته است. پس طبیعت انسان به گونهای است که وقتی چیزی از او گرفته میشود، مأیوس میگردد و کفران میورزد؛۶ اما وقتی نعمت به او داده میشود، آن چنان خوشحال میشود که خیال میکند همیشه در این حال باقی خواهد ماند و به همین دلیل، دچار فخر نیز میشود.۷ الگوی چهارم الگوی «دعا _ اعراض» است.۸ وقتی خدای تعالی به انسان نعمتی میدهد، او از خدا روی میگرداند و تکبر میکند. و چون نعمتی را از او سلب میکند، باز به یاد خدا میافتد و به سویش روی میآورد.۹ در برخی دیگر از آیات، با تعبیرهای مختلف، همین الگو
1.. ر. ک: «ساختار احساس سعادتمندی در احادیث».
2. . «و إذا أذقنا الناس رحمة فرحوا بها و إن تصبهم سیئة بما قدمت أیدیهم إذا هم یقنطون» (سوره روم ، آیه ۳۶).
3. . «و إنا إذا أذقنا الإنسان منا رحمة فرح بها و إن تصبهم سیئة بما قدمت أیدیهم فإن الإنسان کفوراً» (سوره شورا، آیه ۴۸).
4.. ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۰۰.
5. . «و لئن أذقنا الإنسان منا رحمة ثم نزعناها منه إنه لیئوس کفور * و لئن أذقناه نعماء بعد ضراء مسته لیقولن ذهب السیئات عنی إنه لفرح فخور» (سوره هود، آیه ۹ و ۱۰).
6.. ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۲۳۳.
7.. همان، ص۲۳۴.
8. . «وَ إِذَا أَنْعَمْنَا عَلی الْانسَانِ أَعْرَضَ وَ نََا بجَِانِبِهِ وَ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاءٍ عَرِیض»( سوره فصلت، آیه ۵۱).
9.. ترجمه تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۶۱۲.