مفهوم عقل و حدود کارآیی آن در دو شرح «الکافی» - صفحه 80

از ویژگی‏های این مکتب می‏توان به موارد ذیل اشاره نمود:

قول به اصالت ماهیت در مقابل اصالت وجود ملاصدرا، قول به اشتراک لفظی وجود در برابر اشتراک معنوی وجود ملاصدرا، رویکرد تنزیهی به جای رویکرد تشبیه یا تعادل میان تنزیه و تشبیه در باره صفات خداوند متعال.۱

نکته قابل توجه در این موضوع، آن که ملاصالح در شرح خود بر الکافی بار‏ها از میرداماد با عنوان «سید الحکماء الالهیین»۲ و «السید الداماد۳» یاد می‏کند، اما به صراحت، نامی از ملاصدرا نمی‏برد.

ب. تعریف عقل از دیدگاه علامه مجلسی

علامه در ابتدای بحث، فهم اخبار ابواب عقل را متوقف بر بیان ماهیت عقل و اختلاف آرا و مصطلحات آن می‏داند و پس از بیان معنای لغوی عقل، به تعریف اصطلاحی آن پرداخته و برای آن شش تعریف بیان می‌کند:۴

1) عقل نیروی ادراک خیر و شر و تمییز میان آن دو و تمکن از معرفت اسباب امور است و عقل به این معنا، مناط تکلیف و ثواب و عقاب است؛

2) عقل ملکه و حالتی در نفس است که به انتخاب خیرات و منافع و اجتناب از شرور و مضار دعوت می‌کند و به واسطه آن، نفس بر نهی انگیز‌ه‌‏های شهوانی و غضبی و وساوس شیطانی تقویت می‌شود؛

3) عقل نیرویی است که مردم در نظام امور معاششان از آن استفاده می‌کنند. پس اگر موافق قانون شرع بود... عقل معاش نامیده می‌شود که در اخبار۵ ممدوح است. و وقتی در امور باطل و حیل فاسده استعمال شود، در لسان شرع۶ به آن نکرا و شیطنت گفته می‌شود؛

4) عقل مراتب استعداد و آمادگی نفس برای تحصیل نظریات و نزدیکی و دوری به آن است و برای آن چهار مرتبه قرار داده‏اند: عقل هیولانی، عقل بالملکه، عقل بالفعل و عقل مستفاد؛

5) عقل نفس ناطقه انسانی است که به واسطه آن از سایر بهائم متمایز می‌شود؛

1..‏ «ویژگی‏های فکری جریان فرعی مکتب فلسفی اصفهان».

2..‏ شرح الکافی، ج۱، ص۱۳ و ج۲، ص۴۸.‏

3..‏ همان، ج۲، ص۲۰ و ۳۷۸.

4.. مرآة العقول، ج۱، ص۲۵. علامه در بحار الانوار (ج۱، ص۹۹ و۱۰۰) نیز همین شش معنا از عقل را آورده است.

5..‏ بحار الانوار، ج۱۰۰، ص۵۲.

6..‏ الکافی، ج۱، ص۱۱.

صفحه از 92