پديده‌ي جعل حديث و دس در احاديث (کم و زياد کردن و تغيير حديث) و ساختن احاديث دروغين به وسيله‌ي معاندان و منافقان از زمان حيات پيامبر صلي الله عليه وآله۱ و صدر اسلام۲ سابقه داشته و نشان‌دهنده‌ي نفوذ سودجويان فرصت‌طلب در صفوف مسلمان است. اسرائيليّات و مسيحيّات۳ از جمله‌ي اين جعليّات بود و بعد از آن فرقه‌هاي مذهبي و کلامي و... بودند که در جعل احاديث کوشا بودند. پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله نيز براي پيش‌گيري از آثار سوء اين پديده‌ي شوم، در زمان حيات خود هشدارها داده و صاحبان عقل و انصاف را از آن آگاه نموده‌اند، دستور ايشان به کتابت احاديثشان۴ يا نهي از نسبت دروغ به حضرتش به طوري که در حديثي مي‌فرمايند: «مَنْ قَالَ عَلَي مَا لَمْ أَقُلْ فَلْيتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّار.»۵ِ همه دلالت بر مبارزه‌ي ايشان با پديده‌ي جعل دارد. ائمّه اطهار عليهم السلام و به تبع آنان علماي اسلام نيز همواره متوجّه اين خطر بزرگ بوده و شيوه‌هايي براي مقابله با آن ابداع نموده‌اند.
تاريخ حيات فکري مسلمانان نشانگر استفاده از رهنمودهاي پيشوايان ديني در همه‌ي عرصه‌هاي دانش است؛ شيوه‌هايي که اطمينان از درستي آنچه به عنوان احاديث و روايات پيامبر صلي الله عليه وآله و ائمّه اطهار عليهم السلام در بين مردم عرضه مي‌شود. وجود شيوه‌هاي گوناگون دست‌يابي به درستي حديث، گواه گستره‌ي پهناور اين تلاش است که در ادامه‌ي اين مختصر به بعضي از اين روش‌ها اشاره مي‌کنيم.
1.. امام علي عليه السلام در اين‌باره مي‌فرمايند: «قَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ‌اللَّهِ صلي الله عليه وآله عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّار.ِ»؛ (بر پيامبر اسلام در زمان حياتشان دروغ‌هايي نسبت داده شد تا بالاخره پيامبر خطبه‌اي خوانده و فرمودند: اي مردم! افراد بسياري بر من دروغ بسته‌اند، بدانيد هر آن‌کس که عمداً دروغي را به من نسبت دهد، خودش را در آتش دوزخ ببيند.» (ن.ک: الکافي، ج۱، ص۶۲.)
2.. محمود ابوريه در کتاب «اضواء علي السنّة المحمّدية» به نقل از شيخ محمّد عبده مي‌گويد: «كذب و دروغ بر دين محمّدى در قرون اوَّليّه به طور فراوان ظهور و بروز پيدا كرد، حتّى كذب و جعل اخبار از زبان رسول‌الله صلي الله عليه وآله در عهد صحابه؛ بلكه كذب بر پيغمبر صلي الله عليه وآله در زمان حياتش نيز معروف شد. (رک: اضواء علي السنّة المحمّدية، محمود ابوريه، ص۳۸۹، المکتبة الشاملة.)
3.. اصطلاح مسيحيّات و مجوسيّات (در مقابل اسرائيليّات) از اصطلاحات حديثي است که به‌خصوص؛ اخيراً بيشتر مورد استفاده قرار مي‌گيرد. از افرادي که در صدر اسلام مشهور به نشر مسيحيّات بود، تميم بن اوس بود که در سال ۹ هجري به مدينه وارد شده و ظاهراً اسلام پذيرفت. (نک: بحوث في الملل و النحل، سبحاني، جعفر، ج۱، ص۹۱ و ج۶، ص۳۰، انتشارات مؤسسه‌ي امام صادق عليه السلام، قم. هم‌چنين (نک: حريري، فرهنگ اصطلاحات حديث، محمّد يوسف، ص۱۲۴، انتشارات هجرت، قم، ۱۳۸۱ش.)
4.. تقييد العلم، ص۱۱۷.
5.. من لايحضره الفقيه، ج۳، ص۵۶۹.
