احمد امين مصري ـ كه موضعي منفي نسبت به مبادي شيعه و دانشمندان آن دارد ـ مي‌نويسد:
شيعيان در تأليفات خود از ابن قتيبه نام برده و از وي روايت مي‌كنند. اهل سنّت مي‌پندارند كه وي عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري (م276ق) مولّف و محدّث مشهور و ثقه أهل سنّت است؛ با اين كه ابن قتيبه ـ كه شيعيان از وي نقل مي‌كنند ـ رافضي و در عداد غاليان و گزافه گويان به شمار مي‌آيد۱ .
حديث پژوه معاصر، محمدباقر بهبودي، نويسنده معرفة الحديث، از رهگذر اين که فضل بن شاذان (م260ق) را متولد پس از شهادت امام رضا عليه السلام قلمداد کرده، ابن قتيبه را ـ که راوي احاديث امام رضا عليه السلام با واسطه فضل است ـ با واژگان کاذب، مختلق، مزور و ملفّق، دستخوش جرح شديد قرار داده و در نتيجه، عدالت و ضبط را از وي سلب کرده است۲ . پيش از وي، مؤلّف مدارک الأحکام و نويسنده معجم رجال الحديث نيز بر آن‌اند که ابن قتيبه توثيق خاصّ، بلکه مدح قابل اعتنا ندارد۳ .
نويسنده اين سطور، رويکرد جرحي در باره ابن قتيبه را فاقد ژرف‌نگري تصور مي‌کند و مبنا و بناي آن را بر سنجيدگي استوار نمي‌داند و با توجه به کاربردي بودن موضوع با كندوكاوهاي بنيادين در هفت موضوع ذيل، به توثيق و تعديل وي مي‌پردازد: 1. نام و کُنيه وي، 2. جايگاه وي در حديث شيعه
3. أساتيدِ ثقه، 4. شاگردان والامقام، 5. بررسي سخنان آقاي خويي در عدم موثّق بودن وي، 6. واکاوي سخن بهبودي در تضعيف ابن قتيبه، 7. وثاقت ابن قتيبه در منظر رجاليان.
1. نام و کُنيه وي
نام کامل وي أبوالحسن علي بن محمّد بن قتيبه نيشابوري است که در منابع رجالي و حديثي به أبوالحسن بن قتيبه نيشابوري، أبوالحسن قُتيبي، علي بن محمّد قُتيبي، علي بن محمّد، قُتيبي نيشابوري، ابن قتيبه، قُتيبي و علي تعبير شده است۴ . در موضعي از رجال الکشّي از وي به أبوالحسن عليّ بن قتيبه بن محمّد بن قتيبه تعبير شده ۵ ، که معلول خطاي مؤلّف و يا مهذّب و يا ناسخ است. به احتمال بسيار
1.. فجر الإسلام، ص۲۷۵. سيد محسن أمين در پاسخ سخنان غرض‌آلود وي، به درستي نوشته است: و هو قد عكس و «ابن قتيبة» علي بن محمّد النيشابوري من فضلاء الشيعة و الحكم بأنه وضّاع جزاف، من القول شأن من لا يبالي ما يقول؛ إبن قتيبه، همان «علي بن محمّد بن قتيبه نيشابوري» است كه از دانشمندان بلند آوازه شيعه است، و اين كه وي «وضّاع» و «گزافه گو» قلمداد شده، گفته کساني است که دقّت و کنترل بر سخنان خويش ندارند. (أعيان الشيعه، ج۱، ص۵۵)
2.. معرفة الحديث، ص۱۷۸، ۲۰۵، ۲۷۰.
3.. مدارك الأحكام، ج ۶ ص ۸۷؛ معجم رجال الحديث، ج۱۳، ص۱۷۱، ش۸۴۷۵ .
4.. رجال الكشّي، ش۵۴، ۵۶، ۱۰۴، ۱۲۰، ۱۵۴، ۲۷۹، ۵۵۸، ۴۵۳، ۷۷۵، ۹۳۰، ۱۰۳۳، ۱۰۵۴ و۱۰۵۵؛ رجال النجاشي، ش ۶۷۸، ۸۴۰؛ رجال الطّوسي، ش۶۱۵۹؛ الإستبصار، ج۴، ص۳۴۱؛ رجال الحلّي، ص۱۷۷، ش۱۶؛ رجال ابن داوود، ش۱۰۸۴؛ مجمع الرّجال، ج۷، ص۱۴۳؛ أعيان الشيعه، ج۲، ص۲۷۰، ش۸۳۳ وص۳۳۰، ش ۱۵۸۲؛ تنقيح المقال، ج۲، ص۳۰۸، ش۸۵۰۵ .
5.. رجال الكشّي، ش۵۵۸.
