ارزيابي جرح «علي بن محمد بن قُتيبه»

مهدي بيات مختاري ^۱

چکيده

روايات ابوالحسن علي بن محمد بن قُتيبه ـ که از محدّثان و متکلمان شيعي معاصر امام هادي و عسکري عليه السلام به شمار مي‌آيد ـ در تهذيب الاحکام، الاستبصار، من لايحضره الفقيه و تأليفات گونه گون شيخ صدوق، وسائل الشيعه و ساير منابع بنيادين حديثي، منقول است و در گذشته و حال، فقيهان با اقبالِ وافر به آنها استدلال جسته و در ابواب مختلف فقهي، با استناد به آنها فتوا داده و پيروان مکتب امامت در عمل به مضامين آن نيز پايبند بوده‌اند. کشّي نيز در جرح و تعديل راويان به فزون از وي ـ که استادش به شمار مي‌آيد ـ به نقل حديث پرداخته و اعتماد به گفته‌هايش کرده است.
از سوي ديگر، محمد باقر بهبودي، نويسنده دو کتاب معرفة الحديث و علل الحديث و مصحح موسوعه بحارالانوار ديدگاهي منفي نسبت به او داشته و وي را با واژگان کاذب، مختلق، مزور و ملفق ـ که صريح در جرح هستند ـ دستخوش طعن شديد قرار داده است.
نويسنده اين مقاله با ارائه جايگاه حديثي و گزارش برخي اساتيد و تلاميذ وي ـ که به نحوي آينه شخصيتش به شمار مي‌روند ـ و با تكيه و بر سخنان کشي، نجاشي، طوسي، حلي و ساير متخصصان دانش رجال؛ در صدد زدودن اين پيرايه‌ها بوده و بر موثوق بودن او پاي مي‌فشرد و معتقد است که رادمردي خالصانه وي بود كه باعث شد انديشه‌ها، تصنيفات و ميراث روايي برخي از صحابيان امامان رضا، جواد، هادي و عسکري عليه السلام در قرن سوم و پس از آن رواج يابد.

کليد واژه‌ها : علي بن محمد بن قتيبه، محمد باقر بهبودي، جرح و تعديل.

درآمد

علي بن محمّد بن قتيبه در اسناد بسياري از روايات کلامي و فقهي شيعه قرار گرفته و براي پي بردن به اعتبار رواياتش، شناخت احوال وي با مراجعه به گفتار اهل رجال و برخي قراين ديگر، امري لازم به شمار مي‌آيد.