امامان شیعه به اقتضای شرایط اجتماعی حاکم بر جامعه برنامه ای برای ارشاد و هدایت وتمدن سازی جامعه در نظر گرفتند و در راستای فرهنگ سازی به تربیت شاگردان بسیاری همت گماشتند تا در کنار ایشان کاروان بشریت را به سوی توحید و تداوم مدنیت اسلامی رهنمون باشند. در این میان امام حسن عسکری (ع) نیز برای نیل به مقاصد خویش شاگردانی تربیت کردند، که از آن میان تعداد زیادی ایرانی تبار بودند و در انتقال اندیشه ها و عقاید و اهداف امامان شیعه در جامعة اسلامی به ویژه در ایران نقش فراوانی داشته-اند. این گروه بیشتر، راویان حدیث و انتقال دهندة افکار و اندیشه های ناب تشیع بودند و در این باب توانستند آثار و روایات بسیاری بر جای گذارند که شمار زیادی از این روایات را که بیشتر بُعد فقهی داشته و مورد استفادة مردم قرار می گرفته است، می توان در منابع روایی، به ویژه در کتب اربعة شیعه، مشاهده کرد.

در این پژوهش، روش شناسی امام شافعی در حدیث بر اساس منابع کتابخانه ای واکاوی خواهد شد. ره یافت جدید معرفتی و روشی شافعی در علوم حدیث، برآیند شرایط زمانی و مکانی بود. او با ارائه ی خوانشی جدید از اجتهاد مبتنی بر نقل صحیح و عقل سلیم و در پیش گرفتن روشی متفاوت از معاصرانش در حدیث متأثر از بوم های مختلف و عُرف آن ها، دو رویکرد فقهی رایج اهل حدیث و اهل رأی را جمع کرد. شافعی در دامان مکتب حدیث پرورش یافت و اصول حدیث را آموخت. از دیدگاه شافعی، حدیث از اهمیّتی هم سطح قرآن برخوردار بود و این اعتبار، اطاعت و پیروی از آن را الزامی می نمود. وی دایره ی کاربست حدیث را در فقه توسعه داد و همان طور که ابوحنیفه با به کارگیری رأی در اجتهاد، مردم را به فهم عقلانی رهنمون بود، شافعی هم با اعتباربخشی به حدیث بر میزان قرآن، اهل حدیث را از دایره ی تنگ و بسته ی فهم ظاهری از حدیث و عمل به آن رهانید. مبانی روایی اندیشه های امام شافعی به میزان وسعت منابع روایی آن، استوار و مستحکم بود؛ از لحاظ منابع، اندیشه ی او در حدّ یک بوم و شهر متوقّف نماند و شافعی در اخذ روایات افرادی غیر از اهالی مدینه، نه تنها هیچ محدودیّتی قائل نشد، بلکه چه در عراق و چه در مصر، در تلاش بود تا روایات را از راه های مختلف وارد شده بشنود. وی با در پیش گرفتن راه میانه و اعتدال، توانست تا حدّ مطلوب از افراط اهل حدیث و تفریط اهل رأی در به کارگیری حدیث برای استنباط فقهی بکاهد.

پژوهش حاضر به معرفي و نقد کتاب «تذکرة الخواص»، نگاشتة يکي از عالمان و مورخان قرن هفتم، به نام شمس‌الدين يوسف‌بن قِزاوغلي، معروف به «سبط‌ابن جوزي»، مي‌پردازد. پس از بازشناسي تبار و شخصيت و مذهب نويسنده و آگاهي از کتاب و منابع آن، نقد و بررسي محتواييِ کتاب در چهار محور سامان يافته است: محور نخست شناسايي گزارش‌هاي موافق با باورهاي شيعه؛ دوم گزارش‌هاي ضعيف و ناهمسو با باورهاي شيعه؛ سوم گزارش‌هايي که در منابع ديگر وجود ندارد و يا کمتر به آن پرداخته شده است. چهارم پاسخ‌گويي به نقد و تضعيف برخي از اخبار مناقب و فضايل اهل‌بيت عليه السلام توسط برخي از محدثان و مورخان اهل‌سنت. يکي از اهداف مهم اين پژوهش بازکاوي و پاسخ به دو پرسش مهم است که چرا نويسندة کتاب، که خود از عالمان و انديشمندان اهل‌سنت است، با وجود پاي‌بندي به مذهب اهل‌سنت، به نگارش و تدوين کتابي در بارة مناقب و فضايل امامان شيعه پرداخته‌ است؟ و افزون بر اين، به برخي از آموزه‌هاي اعتقادي شيعه اذعان و اعتراف نيز کرده‌ است؟ و چرا با وجود چنين اعتراف‌هايي، در نهايت، به مذهب اماميه نگرويده است؟

شيخ بهايى، از عالمان پر آوزه عهد صفوى، در نيمه دوم قرن دهم, و سه دهه اول قرن يازدهم هجرى است. زندگى شيخ، آنقدر پر ماجرا بوده که عليرغم نگارش کتابها و مقالههاي متعدد، هنوز هم زواياى کشف نشده اى از گوشه هاى حيات علمى، اجتماعى و سياسى وى باقى مانده است. نگارنده، در اثناى تحقيقات خود، هر کجا به مطلب جديدى درباره شيخ بهايى برخورد کرده، از لا به لاى نسخ خطى، يادداشت نموده كه بخشى از آنها، در اينجا تقديم ارباب نظر مى گردد.

شيخ بهايي در فقه الحديث، نظام منطقي و سبك خاص در گردآوري، فهم متن، فهم مقصود و ارائه گزاره‌هاي شرعي دارد. اين نظام منطقي، حاوي دقّت‌ها و نوآوري‌هاي ويژه در تحليل احاديث است

حاکم نیشابوری از محدثان و رجالیان بزرگ اهل سنت است که در کتاب‌های خود روایات متعددی را در ارتباط با فضایل اهل بیت(علیهم السلام) نقل نموده است. برخی از علمای اهل سنت وی را به تساهل در گردآوری احادیث و بررسی راویان متهم نموده‌اند. بررسی دلایل احتمالی انتساب تساهل به حاکم از قبیل عدم تطابق روایات حاکم با شرایط شیخین؛ تصحیح احادیث ضعیف؛ ذکر فضائل اهل بیت(علیهم السلام)؛ دیدگاه وی در‌باره معاویه؛ و تشیع وی حکایت از آن دارد که دو عامل ذکر فضایل اهل بیت(علیهم السلام) و دیدگاه وی نسبت به معاویه موجب شده است تا برخی علمای اهل سنت به رغم پایبندی حاکم نیشابوری به مبانی اهل سنت در جرح و تعدیل راویان، وی را به تساهل و تسامح متهم نمایند. بررسی حدیث غدیر حکایت از آن دارد که اسناد این روایت توسط بزرگان اهل سنت تصحیح و حتی متواتر دانسته شده است، در حالی که نقل این حدیث از سوی حاکم، موجب متهم نمودن وی به تساهل شده است‌.

شيخ بهايي رحمه الله عليه دانشمند بزرگ شيعه، دانش‏هاي قرآن، حديث، فقه، اصول، عرفان، رياضيات، معماري، ادبيات و شعر را با هنرمندي گرد آورده است. ابعاد مختلف علمي اين عالم فرزانه شايسته بازشناسي و تحليل است. اين نوشتار به بررسي يكي از ابعاد شخصيتي او، يعني توانايي علمي‏اش در دانش‏هاي حديثي پرداخته است. مجموعه دانش‏هاي رجال، درايه و مصطلحات و فقه الحديث و ميزان پردازش به آنها در آثار شيخ بهايي به گونهاي قابل ملاحظه است

امام(ره), علاوه بر آنكه فقيهى اصولى و عارف و مفسّر قرآن بود, در حديث نيز دستى توانا داشت و آثارى ارزنده در اين فنِّ شريف از خويش به يادگار نهاد كه عبارت اند از

نام گرامى اش عبدالعظيم و كنيه اش ابوالقاسم است. پدر گران قدرش عبدالله نام داشت كه از فرزندان على بن حسن بن زيد بن حسن بن على بن ابى طالب عليه السلام به شمار مى آمد.