346 - مفهوم یقین و فرق آن با ایمان

وَ اجْعَلْ يَقِينِي أَفْضَلَ الْيَقِينِ.[۱]

دومین فراز از فرازهای نورانی دعای مکارم الاخلاق این جمله است که امام سجاد علیه السلام از خداوند متعال تقاضا می‌کند: خداوندا! یقین مرا برترین یقین قرار ده.
یقین به چه معناست و چه تفاوتی با ایمان دارد؟ در فرهنگ معارف اسلامی چه جایگاهی دارد و چگونه می‌توان به آن دست یافت؟ اینها مسائلی است که برای تبیین این فراز، توجه به آن ضروری است.
یقین در لغت به معنای علمی است عمیق که همراه با آرامش و طمأنینه قلبی نسبت به معلوم باشد.[۲]آن گونه که راغب درالمفرداتگفته است، یقین بالاتر از معرفت است.[۳]
یکی از فرق­های ایمان و یقین این است که نسبت میان آنها عموم و خصوص مطلق است به این معنا که هر یقینی ایمان است، ولی هر ایمانی یقین نیست. در روایتی از امام رضا علیه السلام نقل شده است که فرمود:
الإيمانُ فَوقَ الإسلامِ بدَرَجَةٍ، و التَّقوى فَوقَ الإيمانِ بدَرَجَةٍ، و اليَقينُ فَوقَ التَّقوى بدَرَجَةٍ، و لَم يُقسَمْ بَينَ العِبادِ شي‏ءٌ أقَلُّ مِن اليَقينِ.[۴]
ايمان يك درجه بالاتر از اسلام است و تقوا يك درجه بالاتر از ايمان و يقين يك درجه بالاتر از تقوا و ميان مردم چيزى به كمى يقين تقسيم نشده است.
مفهوم این روایت که نقل­های مختلفی دارد این است که انسان در گام اول مسلمان است، در گام دوم مؤمن، در گام سوم متّقی و در آخرین مرحله موقن است که بالاترین درجه ایمان است، لذا خیلی کمیاب است.
اسلام در همین حدّ است که انسان با زبان به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر صلّی الله علیه و آله اعتراف کند. «الإِسلامُ ما جَرى بِهِ اللِّسانُ وحَلَّت بِهِ المُناكَحَة؛[۵]اسلام، چيزى است كه بر زبان جارى شود و زناشويى با آن روا گردد». در این صورت احکام اسلام بر او جاری است. این پایین­ترین مرتبه سلوک است. اگر انسان از این مرتبه عبور کند و این اعتراف وارد قلبش شود، به مرحله ایمان می­رسد؛ ﴿قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا يَدْخُلِ الْإيمانُ في‏ قُلُوبِكُم﴾[۶]؛ «باديه‏نشينان گفتند: ايمان آورديم. بگو: ايمان نياورده‏ايد، ليكن بگوييد: اسلام آورديم. و هنوز در دلهاى شما ايمان داخل نشده است‏.»
حال اگر از این مرحله نیز عبور کرد و آن باور قلبی در صحنه زندگی او پیاده شد، به مرتبه تقوا می­رسد و در نهایت اگر تقوای او تداوم پیدا کند، به نورانیتی می­رسد که مافوق علم است. این مرتبه، مرتبه یقین است که بالاترین مراتب ایمان خواهد بود.