مطالعه کتاب خرید کتاب دانلود کتاب
عنوان کتاب : منهج الیقین (شرح نامه امام صادق (ع) به شیعیان)
محل نشر : قم
ناشر : دارالحدیث
نوبت چاپ : دوم
تاریخ انتشار : 1389
تعداد صفحه : 528
قطع : وزیری
زبان : فارسی
جستجو در Lib.ir

منهج الیقین (شرح نامه امام صادق (ع) به شیعیان)

شرح نامه امام صادق(ع) به شیعیان

مؤلف (م ۱۱۱۰ ق) از علمای قرن یازدهم هجری است. وی به شرح و تفسیر نامه امام صادق(ع) به شیعیان پرداخته است. این نامه، اولین حدیث در کتاب روضه الکافی است. نامه ای است مفصّل که حضرت به شیعیان نوشته و در آن به مسائل مختلف دینی و اجتماعی اشاره و تکلیف پیروان خود را مشخص کرده است. نویسنده بر آن بوده تا مضامین نامه امام را برای فهم عموم، شرح و توضیح دهد. به همین علت نامه را به چند بخش تقسیم و پس از ذکر هر قسمت، ابتدا ترجمه ای روان از آن را ارائه می کند و سپس مضمون آن را شرح می دهد. استشهاد وی به انبوه روایات و توضیحاتی که در باره روایات ذکر کرده، حجمی از کتاب را در برگرفته است. در ضمن آن به بیان واجبات و محرّمات دینی نیز پرداخته و آداب و شرعیات را نیز متذکر شده است. وی در این موضوع از استشهاد به منابع اهل سنت نیز غافل نشده و اعترافات دانشمندان اهل سنت را هم درباره حقانیت اهل بیت(ع) یادآور شده است.

از ویژگی های این کتاب شکل و آهنگ موعظه و خطابه گونه آن است که فهم آن را برای عموم آسان می سازد. بدین منظور نویسنده می کوشد از آوردن متن و سند و نام راوی در روایات بپرهیزد و اغلب به ترجمه آن بسنده می کند. به علاوه وی همانند عالمان معاصر خود در اصفهان، از استناد به کلام فلاسفه و گفتار عارفان و استدلال های فلسفی و هم چنین آوردن شعر، خودداری کرده است.

این کتاب با همکاری گروه احیا و تصحیح متون به انجام رسیده است.

مقدمه تصحيح

درآمد

اَلْحَمْدُ للّه رَبِّ الْعالَمينَ وَ الصَّلوةُ وَ السَّلامُ عَلى عَبدِهِ وَ رَسُولِهِ وَ صَفِيِّهِ وَ حَبيبِهِ محمّد وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرينَ .

ترويج ديندارى و ديانت بين مردمان ، همواره انديشه اصلى عالمان دينى بوده است . آنان براى اين مقصود ، از قدرت بيان و قلم خود بهره گرفته اند . يكى از عالمان دينى اى كه در اين عرصه ، عمر خود را صرف نموده و آثار ذى قيمتى براى اين منظور به وجود آورده ، سيّد علاء الدين محمّد گلستانه است . اين عالم سرشناس كه در اصفهان ، واعظ مشهورى بوده ، علاوه بر وعظ و خطابه ، در عرصه تأليف نيز به بيان مقاصد دينى پرداخته است . يكى از اين آثار ، كتاب منهج اليقين است . گلستانه ، در اين كتاب ، نامه امام صادق عليه السلام به شيعيان را ـ كه كلينى در اوّل روضه الكافى نقل نموده ـ شرح كرده است . اينك اين اثر به مناسبت كنگره ثقة الإسلام كلينى ، به عنوان يكى از شروح احاديث الكافى منتشر مى گردد...

منهج اليقين

اين اثر ، ترجمه و شرح مفصّلى بر نامه امام صادق عليه السلام به شيعيان است . گلستانه ، در اين اثر ، بر آن بوده كه مضامين نامه امام عليه السلام را براى فهم عموم مردم و استفاده مسلمانان ، شرح و توضيح دهد . به همين منظور ، او اين نامه را به صورت قطعه قطعه آورده است و پس از هر قطعه از آن ، ابتدا ترجمه فارسى و روان آن را آورده است و سپس ، مضامين آن را به طور مستوفى ، شرح و توضيح داده ، كه گاهى شرح و توضيح وى از هر قسمت ، از ده صفحه هم تجاوز مى كند . او در شرحش در اغلب موارد به آيات و روايات ، استشهاد مى كند و توضيحات خود وى ، نسبت به رواياتى كه ذكر نموده ، حجم اندكى از كتاب را در بر مى گيرد .

ادبيات گلستانه در اين شرح ، به صورت وعظ و خطابه و براى استفاده عموم مردم است . به همين منظور ، او در شرحش از آوردن متن اصلى روايات ، خوددارى نموده است و اغلب به ترجمه روايات ، بسنده نموده است . او سند رواياتى را كه نقل نموده ، حذف كرده و در اغلب موارد ، به ذكر نام راوى اوّل ، اكتفا نموده است ؛ ولى معمولاً مصادرى را كه روايت را از آنها گرفته ، ياد كرده و در موارد متعدّدى هم با ذكر نام مؤلّف مصدر ، اكتفا كرده است .

او همچنين در ضمن اين شرح ، به بيان واجبات و محرّمات دينى پرداخته و آداب و شرعيات را نيز متذكّر شده است . او دوستدار خاندان اهل بيت عليهم السلام است و به همين دليل ، در جاىْ جاىِ شرح او ، در فضائل اهل بيت عليهم السلام و حقّانيت طريق آنها ، مطالبى به چشم مى خورد . او در اين موضوع ، به منابع اهل سنّت نيز استشهاد مى كند و براى اين منظور ، روايات نقل شده از طرق آنان را از كتاب هايشان ، نقل مى كند . همچنين اعترافاتى را كه دانمشندان اهل سنّت در آثارشان در باره حقّانيت اهل بيت عليهم السلام آوردند ، ذكر مى كند .

او مانند عالمان معاصر خود در اصفهان ، از استناد به كلام فلاسفه و گفتار عارفان و استدلال هاى فلسفى ، و همچنين آوردن شعر ، خوددارى نموده است و در شرحش در اين زمينه ها ، مطلبى به چشم نمى خورد .

عمده منابع و مصادر وى در اين شرح ، كتب اربعه روايى شيعه ، خصوصا الكافى ، نيز نهج البلاغة ، آثار ابن طاووس و كتاب هاى روايى مشهور ديگر شيعه و گاه اهل سنّت است .

نثرِ شرح گلستانه ، روان است و با وجود گذشت حدود سيصد و پنجاه سال از زمان تأليف آن ، براى فارسى زبانان امروز نيز قابل درك و فهم است .

گلستانه ، تأليف اين شرح را در بيست و پنجم شؤال ۱۰۸۱ ، به پايان رسانده و تا كنون ، بنا به گزارش خان بابا مشار ، دو بار در هند به چاپ رسيده است .[۱]بار اوّل در سال ۱۳۰۲ ق ، به سفارش ميرزا محمّد ملك الكتاب شيرازى و به اهتمام شاكر تهرانى در هندوستان در شهر بمبئى در ۲۶۶ صفحه ، و بار دوم ، يك سال بعد ، يعنى در سال ۱۳۰۳ ق ، در همان شهر و به اهتمام شاكر تهرانى در ۲۶۸ صفحه .

اين كتاب ، قبل از اين در كتاب شناسى هاى زير ، معرّفى شده است :

۱ . كشف الحجب و الأستار ، سيّد اعجاز حسين كنتورى ، ص ۵۶۸ ؛

۲ . فهرست نسخه هاى خطّى كتاب خانه آستان قدس رضوى ، ج ۵ ، ص ۱۹۴ (چاپ قديم) و ص ۳۲۸ (چاپ جديد) ؛

۳ . مرآت الكتب ، ثقة الإسلام تبريزى ، جلد چهارم (مخطوط) ، به نقل از : فيض قدسى و كشف الحجب و الأستار .

۴ . فهرست كتاب هاى چاپى فارسى ، خان بابا مشار : ج ۴ ، ص ۵۰۴۰ ؛

۵ . شيخ آقا بزرگ ، در الذريعة إلى تصانيف الشيعة ، در چهار مورد ، از منهج اليقين ياد كرده ، بدين ترتيب :

الف) جلد دوم ، ص ۴۸۵ ، در ذيل معرّفى رساله «الأهوازية» از امام صادق عليه السلام عنوان نموده كه «و يأتى شرحها للسيّد علاء الدين گلستانه» ، كه درست نيست ؛ زيرا منهج اليقين ، شرح رساله «الأهوازية» نيست .

ب ) چلد چهاردهم ، ص ۱۷۰ ، ذيل عنوان «شرح وصيّة الإمام الصادق عليه السلام » ، كه به عنوان «منهج اليقين» ، حواله داده است .

ج ) جلد بيست و سوم ، ص ۲۰۰ ، كه ذيل عنوانِ «منهج اليقين» ، چنين نوشته :

منهج اليقين ، للسيّد علاء الدين محمّد بن أمير شاه أبو تراب محمّد على الحسينى گلستانه الإصفهانى ، المتوفّى ۲۷ شوّال عشرة و مئة و ألف (۱۱۰۰) فرغ منه فى ۲۵ شوّال ۱۰۸۱ . و شرح وصية الإمام أبى عبد اللّه جعفر الصادق عليه السلام إلى الشيعة مستخرجة من روضة الكافى . طبع فى بمبئى ۱۳۰۳ و بعدها . أوّله : «روايح روح افزاى حمدى كه مشام مقدّسان ملأ اعلى را سرگرم عطسه تسبيح ...» . نسخه شايعة منها فى طهران (دانشگاه ۵۹۶) بخطّ محمّد رضا بن محمّد هاشم ، فرغ منه ۱۲ صفر ۱۰۸۳ فى ۲۰۳ ورقة ، و الرضوية (۹۸۹۵ ) بخطّ محمّدشفيع اللواسانى كتابتها من القرن الثانى عشر .[۲]

د ) جلد بيست و چهارم ، ص ۴۲۷ ، ذيل عنوان «نهج اليقين» كه به «منهج اليقين» ، حواله داده و گفته كه در كتاب فضائل السادات ، از آن به نام نهج اليقين ياد شده است .

۶ . فهرستگان نسخه هاى خطّى حديث و علوم حديث شيعه ، ج ۶ ، ص ۱۷۰ .

...

نسخه هاى مورد استفاده

براى تصحيح و تحقيق اين اثر ، ابتدا نسخه هاى خطّى منهج اليقين ، بررسى شد و در نهايت ، دو نسخه خطّى ، همراه با نسخه چاپ سنگى ، داراى ويژگى هايى قابل توجّه ، براى تصحيح ، تشخيص داده شدند ، با اين مشخّصات :

۱ . نسخه متعلّق به كتاب خانه مسجد اعظم قم ، به شماره ۱۱ .[۳]اين نسخه ، كهن ترين و به عبارتى صحيح ترين نسخه كتاب بوده كه محمّدسلمان بن عبد الباقى گلپايگانى به خطّ نستعليق زيبايى آن را تحرير كرده و در غره ذى قعده سال ۱۰۸۳ ، به پايان رسانده است . اين نسخه ، داراى ۱۶۲ برگ است و در هر صفحه ، ۲۳ سطر ، تحرير گرديده است . اين نسخه با علامت «الف» ، مشخّص نسخه است .

۲ . نسخه متعلّق به كتاب خانه آية اللّه گلپايگانى ، به شماره ۶۹/۷/۱۱۶۹ . اين نسخه ، فاقد نام كاتب و تاريخ كتابت است ؛ ولى با نسخه اصل ، مقابله و تصحيح گرديده و در آخر نسخه ، علامت بلاغ با عبارت «قوبل بأصله من أوّله إلى آخره» ديده مى شود . تحرير نسخه ، به خطّ نستعليق صورت گرفته و مشتمل بر ۳۲۰ برگ (۶۴۰ صفحه) ، و هر صفحه ، داراى پانزده سطر است . در اوّل نسخه نيز تملّكى به تاريخ ۱۲۴۵ ق ، به چشم مى خورد . اين نسخه ، با علامت «ب» مشخّص شده است .

۳ . نسخه چاپ سنگى بمبئى ، كه در سال ۱۳۰۲ ق ،[۴]به اهتمام «عالى جاه رفيعْ جايگاه ، آقا ميرزا محمّد شيرازى ملك الكُتّاب» ، به زيور طبع در آمده است . در بالاى صفحه اوّل اين چاپ ، عبارت «يا إمام جعفر الصادق ، أدركنى ! » جلب توجّه مى كند . اين نسخه ، به خطّ نستعليق زيبايى در ۲۶۸ صفحه تحرير شده و در «منتصف شهر الصفر سنة ألف و ثلاث مئة و ثلاث» ، خاتمه يافته است . در پايان آن ، كاتب ، انجامه اى در دو صفحه (صفحه هاى ۲۶۷ و ۲۶۸) ، در خصوصيات چاپ و ويژگى هاى موجود در كتاب ، تحرير نموده است . در اين تصحيح ، تصويرى از نسخه چاپ سنگى به شماره ۱۰/۱۸/۲۸۰۰ كتاب خانه آية اللّه گلپايگانى ، تهيّه و مورد استفاده قرار گرفته است . اين نسخه ، با علامت «ج» مشخّص شده است .

روش تحقيق و تصحيح

تصحيح و تحقيق اين اثر ، بدين ترتيبْ صورت گرفته است :

الف . روش تصحيح . با بررسى نسخه هاى انتخاب شده ، مشخّص شد كه نسخه هاى موجود كتاب ، هر كدام مزيّت نسبى نسبت به يكديگر دارند . بنا بر اين ، هيچ نسخه اى اصل قرار داده نشد و براى به دست آوردن متنى صحيح از كتاب ، به روش تلفيق نسخه ها تصحيح انجام گرفت و موارد اختلاف نسخه ها در پاورقى تذكّر داده شد .

ب . روش تحقيق . در تحقيق ، سعى شد تمامى ارجاعات مؤلّف ، بازشناسى شده ، نشانى آنها داده شود و با توجّه به اين كه مؤلّف در اغلب موارد ، ترجمه روايات را ذكر نموده بود ، گاه پيدا كردن اصل روايت ، با دشوارى بسيارى انجام گرفت . علاوه بر آن ، مؤلّف در نقل از يك مصدر ، نقل هاى آن مأخذ را به گونه اى آورده كه خواننده ، گمان مى كند كه مؤلّف ، خود از آن كتاب ها استفاده نموده است ، و اين ، دشوارى كار مصدريابى اين اثر را دو چندان نمود . البته به هر روى ، با مساعدت و همكارى دوستان ، تقريبا تمامى مصادر كتاب ، با استفاده از نرم افزار رايانه اى استخراج گرديد و به شكل حاضر ، در منظر ارباب نظر ، قرار گرفته است .

تقدير و سپاس

تحقيق و تصحيح و آماده سازى اين اثر را مرهون تلاش عدّه اى از پژوهندگان و همكاران گرامى هستيم . سروران گرامى : حجج اسلام : مهدى مهريزى (دبير علمى كنگره شيخ كلينى) و محمّد حسين درايتى (مسئول بخش احياء تراث) كه زمينه سازِ اجراى اين طرح و تأمين اعتبارات مالى و معنوى آن بوده اند . همچنين آقاى مهدى خوش رفتار كه حروف نگارى ، صفحه آرايى و همچنين استخراج فهارس اين اثر را بر عهده گرفتند . آقاى سيّد محمّد دلّال موسوى كه علاوه بر ويرايش كتاب ، مقابله نهايى نسخ و مصدريابى بخش عمده اى از آن را متقبّل شدند . حجة الاسلام شعبان نصرتى كه مقابله نسخ و استخراج بخشى از مصادر كتاب را انجام داده اند و همچنين محقق توانمند جناب آقاى ابو الفضل عرب زاده (مدير كتاب خانه آية اللّه گلپايگانى) ، كه به اعانت ايشان ، تصوير دو نسخه از كتاب در اختيار ما قرار گرفت .

همه اينها به تأييد و عنايت حضرت بارى تعالى ـ كه همگان ، مديون الطاف بى نهايت او هستيم ـ ، ميسّر و مقدور گرديده است . اميد كه همه اين تلاش ها بتواند خوانندگان را به بارگاه كبريايى اش نزديك نمايد و به صراط مستقيم ، رهنمون گردد . بمنّه و كرمه و إحسانه ، إنّه على كلّ شى ء قدير .

و آخر دعوانا أن الحمد للّه ربّ العالمين

على صدرايى خويى


[۱]. فهرست كتاب هاى چاپى فارسى ، ج ۴ ، ص ۵۴۰ .

[۲]. در ذريعه چنان است كه نقل شد ولى ظاهرا اشتباه است . چون نسخه شماره ۹۸۵۹ بدون نام كاتب و تاريخ كتابت است ولى نسخه مجلس به شماره ۴۳۵۰ كاتبش محمّد شفيع لواسانى است كه در سال ۱۲۳۷ تحرير نموده است .

[۳]. تصنيف غرر الحكم ، ص ۳۹۵ .

[۴]. كتاب هاى چاپى فارسى ، ج ۴ ، ص ۵۰۴۰ .